عمده مناطق ایران گرم و خشک است ولی ایرانیان باستان با استفاده از سازه‌های قنات توانسته‌اند نیاز آبی خود را تأمین کرده و صحراهای خشک را به محلی برای زندگی تبدیل کنند.
مناطق گرم و خشک سایر مناطق دنیا مانند استرالیا عموماً فاقد سکنه هستند اما در ایران نه تنها شهرها و روستاهای فراوانی در مناطق گرم و خشک وجود دارد، بلکه این مناطق به واسطه تأمین آب مبتنی بر قنات، تولیدات کشاورزی نیز داشته‌اند.
ایران هم‌اکنون در فهرست نظام‌های میراث کشاورزی مهم جهانی دو نظام ثبت شده مرتبط با قنات دارد که شامل نظام کشاورزی آبیاری مبتنی بر قنات شهرستان کاشان و نظام زراعت زعفران مبتنی بر قنات قصبه شهرستان گناباد است. همچنین ثبت جهانی این نظام‌ها در استان‌های یزد، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و مرکزی نیز انجام شده است.
با این حال بحران آب در ایران و کاهش محسوس میزان بارندگی در سال‌های اخیر، قنات‌ها یا همان آبراهه‌های افقی زیرزمینی که زندگی‌بخش مناطق خشک و بیابانی ایران بوده‌اند را به تونل‌هایی خشک و بدون کارایی تبدیل کرده و چند سالی است که زنگ خطر نابودی قنات‌ها در ایران به صدا درآمده است.
سیستم باستانی استحصال
یک عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی ایران در این خصوص به ما می‌گوید: قنات که نام دیگر آن کاریز است سیستم باستانی انتقال آب و یک سازه بومی طبیعت‌مبنا با ویژگی‌های بهره‌برداری پایدار بوده که وظیفه هدایت و رساندن آب مورد نیاز برای شرب و خانگی، تأمین آب دام و طیور و نیز مصارف آبی کشاورزی از بالادست به سطح زمین را بر عهده داشته است. با وجود پیشرفت‌های فناوری در طول زمان، قنات‌ها از زمان‌های بسیار دور منبع آبی قابل اعتماد و مطمئنی در صنعت آب ایران بوده‌اند که اگر تا امروز حفظ می‌شدند شرایط آب پایداری برای منابع آبی کشور رقم می‌خورد.
علیرضا توکلی با بیان اینکه حال قنات‌های ایران خوب نیست، می‌افزاید: در چند دهه گذشته و با توسعه چاه‌ها به ویژه در حریم قنوات، هزینه‌های مترتب بر نگهداری و بهره‌برداری و نیز آسیب‌های ناشی از مخاطرات محیطی مانند سیل و فرسایش خاک تعداد زیادی از آن‌ها دچار مشکل شده و از چرخه آبدهی و بهره‌برداری خارج شده‌اند. بیشتر قنات‌ها در مناطق مرکزی و خشک کشور متمرکز هستند، بنابراین به لحاظ پایداری آب در این مناطق، این سازه‌ها برای ما بسیار حائز اهمیت هستند؛ چراکه قنات بیش از توان طبیعی خود آبی در اختیار ما قرار نمی‌داد و حریم قنات، حفر قنات، نگهداری آن و حقابه‌هایی که برای قنات تعریف می‌شد، سازوکار بسیار اصولی را دنبال می‌کرد و می‌توانستیم با حفظ آن‌ها تراز آبی پایداری را دنبال کنیم؛ زیرا اصل و مبنای کار قنات، پایداری در استفاده از منابع آب بوده است. حتی در برخی از شهرهای بزرگ مانند تهران هم سازه قنات به‌وفور وجود داشت، اما طی چند دهه اخیر این دانش بومی، اهمیت و جایگاه خود را از دست داده و چاه‌ها بلای جان قنات‌ها شده‌اند.
مزایای قنات
دکتر توکلی با اشاره به مزایای عمده قنوات می‌گوید: با توجه به اینکه حفر قنات و سرمایه گذاری آن به زمان های گذشته برمی‌گردد، این سازه‌ها در حال حاضر فقط نیاز به نگهداری و مرمت دارند بنابراین در صورت به کارگیری شیوه های اصولی و مناسب بهره برداری و نگهداری، عمر قنوات نسبت به سایر تأسیسات آبی بیشتر است، استخراج آب در قنوات توسط نیروی ثقل و بدون استفاده از انرژی و وسایل مکانیکی صورت پذیرفته و با دانش و آگاهی محلی مطابقت دارد؛ لذا هزینه استحصال آب و قیمت تمام شده آن نسبت به روش چاه، ارزان‌تر است، استحصال آب بر اساس توازن طبیعی لایه های آب‌دار صورت گرفته و مناسب با بیلان آبی منطقه است و مانع از افت سطحی ایستابی در منطقه می‌شود.
این پژوهشگر مروج ارشد بهره‌وری آب عنوان می‌کند: همچنین قنات در تقویت، تثبیت و پرورش روحیه همکاری، تعاون و مشارکت نقش بسیار مثبتی دارد. با توجه به وجود نظام بهره‌برداری از آب قنوات بر اساس رضایت عموم بهره‌برداران، تجارب گذشته و انطباق آن با فرهنگ بومی، این سازه نقش بسیار مثبتی در تثبیت و پرورش روحیه همکاری، تعاون و مشارکت و قابلیت الگوبرداری از سازه‌های مدرن را دارد، اغلب آب‌های قنوات شیرین هستند؛ لذا در آبشویی خاک‌های شور پایین‌دست نیز نقش مؤثری ایفا می‌کنند.
به گفته وی از آنجا که در عملیات قنات اغلب از ابزارآلات ساده و به خصوص نیروی کارگری بهره‌برداران سهیم در قنات استفاده می‌شود؛ لذا با امکانات محلی قابل نگهداری است، ضمن آنکه در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ها، قنات منطقی‌ترین و اصولی‌ترین طریقه استحصال آب است و قنات به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی بازمانده از گذشتگان در کشور تلقی می‌شود و ضرورت حفظ و احیای آن ضروری است.
نگهداری سالانه
دکتر توکلی ادامه می‌دهد: به‌راحتی با یک دستگاه حفاری عمودی می‌توان اقدام به حفر چاه کرد، در واقع فناوری حفر چاه (سیستم عمودی) دانش بومی قنات (سیستم افقی) را تحت تأثیر قرار داده و از بین برده است و ما نتوانسته‌ایم از این ظرفیت بسیار مؤثر و پایدار برای حفظ منابع آب زیرزمینی استفاده کنیم. بدیهی است ساخت، بهره‌برداری و نگهداری از قنات (که مبتنی بر رفتار طبیعی با طبیعت است) در مقایسه با حفر چاه (که در صورت عدم حفظ بیلان آبی یک فناوری مهاجم خواهد بود) کار دشوار و پرهزینه‌ای است و حتی پس از ساخت هم نیاز به نگهداری سالانه دارد، به طوری که هر سال و در زمان مناسب باید مقنّی‌ها به داخل قنات‌ها رفته تا مشکلات احتمالی، موانع، خرابی‌ها و ریزش‌ها را شناسایی و رفع کنند. بدیهی است قنوات به دلیل عدم نیاز به انرژی برای استحصال آب به مراتب مقرون به‌صرفه‌تر از چاه‌ها هستند، به خاطر همین ارزش‌های ذاتی قنات است که قنات‌های ایرانی با این قدمت طولانی هنوز باقی مانده‌اند و برخی از آن‌ها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: پژوهشگران به اتفاق معتقدند بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا راه یافته و سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در حال حاضر در ۳۴ کشور جهان قنات وجود دارد ولی ۴۰ هزار قنات فعال موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است. مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارند.
توکلی ادامه می‌دهد: قنات یا کاریز یکی از شگفت‌انگیزترین کارهای تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آب‌رسانی به مناطق کم‌آب و تأمین آب شرب انسان، حیوان و زراعت و با کار گروهی و مدیریت و برنامه‌ریزی به وجود آمده است. این پدیده شگفت‌انگیز آب‌رسانی از دیرباز و از عصر آهن به عنوان یکی از منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشکسالی در فلات ایران روبه‌رو بوده‌اند، نقش کلیدی و مؤثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی کشور داشته است.
توزیع جغرافیایی در ایران
وی با اشاره به اینکه در همه استان‌ها قنات وجود داشته ولی تعداد آن‌ها در مناطق خشک و کویری بیشتر است، می‌گوید: معروف‌ترین آن‌ها قنات بیدخت، قنات صالح‌آباد، قنات کیخسرو و قنات سناباد در استان‌های خراسان، قنات حشوئی، قنات کرمان، قنات ماهون، قنات پایکم، قنات رشیدی، قنات سبحان‌آباد، قنات گردون و قنات جوپار در استان کرمان، قنات اشکذر، قنات مهدی‌آباد رستاق، قنات مهدی‌آباد حومه، قنات دولت‌آباد یزد، قنات جلال‌آباد، قنات صدرآباد، قنات حسن‌آباد مهریز و قنات یعقوبی در استان یزد، قنات داغ‌چشمه، قنات وکیل، قنات چشمه حمام، قنات حسن‌آباد، قنات بره‌خونی ممقان، قنات کلانتر، قنات چوب‌سیخ، قنات چهرم و قنات کربلایی محمد در استان آذربایجان شرقی و همچنین قنات ارونه اردستان و قنات دو طبقه مون اردستان در استان اصفهان هستند.
سواد آبی
دکتر توکلی با اشاره به تفاوت قنات با چاه می‌گوید: قنات سازه‌ای افقی است که در آن آب از منابع بالادست و دامنه کوه‌ها با میله و یک کوره (یا کوره‌های) زیرزمینی و با یک شیب بسیار مناسب در نقطه‌ای دوردست – از چند صد متر تا چند کیلومتر- به مظهر قنات می‌رسید. برداشت آب از قنات‌ها دارای میزان مشخص (با تغییرات طی زمان) و محدود بود که این ویژگی موجب پایداری منابع آب می‌شود، اما چاه یک سازه عمودی است که در هر نقطه مستقیماً وارد سفره آبی شده و از هر عمقی – گاهاً ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر- آب منابع زیرزمینی را برداشت می‌کند و هر وقت که با آبدهی کم مواجه شده، با کف‌زنی، عمق آن افزوده شده یا اساساً محل آن جابه‌جا می‌شود. از آنجایی که سطح برداشت آب از چاه دیده نمی‌شود عموماً برای منافع بیشتر، فشار بیشتری بر منابع آب زیرزمینی وارد و سفره‌های آب زیرزمینی دچار افت می‌شوند.
وی ادامه می‌دهد: برداشت آب از قنات طبق تراز تعیین شده برای آن است ضمن اینکه سرچشمه قنات حالت زایندگی دارد، لذا آب از دیواره‌های قنات در محل آبده در حال زایش بوده و وارد جریان کف قنات می‌شود. از طرفی دیگر یکی از مهم‌ترین ویژگی قنوات و استفاده از آب آن، ماهیت عمومی و جنبه مشارکتی آن است به نحوی که به صورت مشارکت مردمی، لایروبی و نگهداری می‌شود و یک مسئولیت اجتماعی برای مردم محسوب می‌شود.
این پژوهشگر مروج ارشد بهره‌وری آب تصریح می‌کند: نکته حائز اهمیتی که در خصوص حفر و نگهداری قنات وجود دارد، مقوله سواد آبی است. بهره‌بردارانی که از قنات استفاده می‌کنند، به اهمیت حفظ منابع آبی واقف بوده و برای بقای آن و حفظ حریم آن تلاش می‌کنند و حتی شواهدی از الگوهای مشارکتی را می‌توان برشمرد.
همسو با طبیعت
دکتر توکلی در پاسخ به این پرسش که آیا استفاده از آب قنات در بخش کشاورزی در مقایسه با استفاده از آب چاه مقرون به‌صرفه‌تر بوده که در مناطق کویری باب بوده است، می‌گوید: با توجه به اینکه یکی از کارکردهای اصلی قنات تأمین آب شرب بوده است، زندگی و معیشت مردم روستاها و شهرهای کوچک که در دل کویر سکونت داشتند به قنات‌ها وابسته بوده و قنات بخشی بسیار مهم از زندگی اجتماعی آن‌ها تلقی می‌شده است که در کنارش کشاورزی، دامداری و دام‌پروری هم داشتند. اما از آنجا که برداشت آب از قنات دارای تراز مشخصی بوده و از شرایط پایداری برخوردار است، لذا همخوانی میان ظرفیت منابع و برداشت برای مصارف وجود داشته در واقع طبیعت به ما اجازه نمی‌دهد آب بیشتری از قنات برداشت کنیم. به همین خاطر ما در زمینه مصرف آب قنات در حوزه کشاورزی مشکلی نداریم؛ چراکه برداشت آب از قنات با میزان تغذیه‌ای که صورت می‌گیرد تراز است. وقتی آب در مسیر قنات حرکت می‌کند تا به مقصد برسد تغذیه‌کننده زمین‌های اطراف نیز هست و فرایند قنات یک فرایند کاملاً طبیعی و دوست طبیعت و طبیعت‌مبناست و برخلاف چاه در تضاد و یا حتی رقابت با طبیعت نیست.
وی می‌افزاید: وقتی ما چاه احداث کردیم و توسعه کشاورزی را با آب چاه‌ها مبنای توسعه سرزمینی قرار دادیم، متأسفانه برای منفعت‌طلبی بیشتر، آب بیشتری از چاه‌ها برداشت کردیم که نه تنها موجب خشکاندن قنات‌ها شده، بلکه سبب ناترازی منابع آبی سرزمینمان نیز شده است.
گفتنی است در سامانه اطلاعات مکانی وزارت جهاد کشاورزی ۴۵ هزار رشته قنات ثبت شده که از این تعداد ۱۰ رشته ثبت جهانی شده است و استان‌های خراسان رضوی و جنوبی، یزد، کرمان و اصفهان بیشترین تعداد قنات را دارند و بیشترین دبی قنات متعلق به قنات پاکم در استان کرمان است ضمن آنکه قدیمی‌ترین قنات، سکندر استان یزد می‌باشد و عمیق‌ترین مادر چاه قنات قصبه گناباد با ۲۸۷ متر عمق است و همچنین طولانی‌ترین قنات ایران، قنات زارچ در استان یزد می‌باشد.
نظر شما