در وسط فلکه ی خیابان آخوند خراسانی مشهد، که به خیابان خاکی هم معروف است، گنبد فیروزه ای بر روی ساختمان هشت ضلعی دیده می شود و آرامگاهی در وسط آن است که بنا به روایات این محل در قدیم خانقاه صوفیه، و دارای باغ مشجر بزرگی بوده است که محل رفت و آمد دراویش محسوب می شده است. از روایات تاریخی چنین برمی آید که این بنا در قبل از بازسازی و احداث خیابان های اطراف و میدان جدید، در داخل باغ بزرگی بوده است که ارگ قدیم مشهد در غرب آن و گورستان بزرگ میرهوا در جهت شرقی آن و تکیه سید اسماعیل شاه حیدری معروف به تکیه آقای شاه در نزدیکی آن قرار داشته است و به نوشته ی علی اصغر مقرّی، این باغ در سال ها پیش، خانقاه صوفیه بوده است که پس از احداث میدان، در حاشیه ی شرقی فلکه، خانقاه را برپا نموده اند.

مطابق نقشه ی قدیمی شهر مشهد، این محل در حاشیه شهر قرار داشته است و با گسترش شهر، باغ مزبور به تدریج بریده شده و به تملک اشخاص درآمد و فقط بخش کوچکی از آن باقی ماند که در زمان احداث خیابان خاکی و مخالفت مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی با تخریب گنبد سبز، از انهدام آن جلوگیری به عمل آمد و آرامگاه در وسط میدان قرار گرفت.

چرا گنبد سبز؟
درباره ی وجه تسمیه این بنا در منابع نوشته شده است که به مناسبت رنگ فیروزه ای گنبد و در مقایسه با گنبد طلای ثامن الحجج (ع) و گنبد خشتی امامزاده محمد، به این نام شهرت یافته است ونامی همیشگی برای این مکان گردید.

تاریخ ساخت
این بقعه، به قولی مدفن «شیخ محمد مومن عارف استرآبادی» می باشد که در سال ۹۰۴ ﻫ.ق وفات یافته است. براساس قراین تاریخی، پس از رحلت این عارف در سال ۱۰۱۱ ﻫ.ق به دستور شاه عباس اول صفوی، این بنا بر مزار وی ساخته شده، اما تاریخ دیگری نیز برای این بنا ذکر شده است که مفهوم آن در این بیت شعر چنین آمده:
سال تاریخ این خجسته بنا           بیت معمور قلب مومن دان

تاریخ مستفاد از این بیت ۱۰۹۱ ﻫ.ق است و این تاریخ متعلق به دوران سلطنت شاه عباس دوم می باشد که احتمالا این عدم تطابق در تاریخ احتمالاً می تواند بیانگر این موضوع باشد که بنای مزبور در زمان شاه عباس اول ساخته شده و در زمان شاه عباس دوم تکمیل گردیده است و بیت یاد شده اشاره به تاریخ تکمیل بنا دارد.

دو کرامت خواندنی از شیخ مومن
بنا به نقل روایت، شیخ مومن از عرفا بوده است به نحوی که دراویش مشهد اعتقاد خاصی به وی دارند و کرامات بسیاری به او نسبت می دهند. شرح حال او در تذکره های معروف دیده نمی شود ولی در تذکره عرفا، تالیف محمد شفیع بن بهاءالدین محمدالعاملی اشاره شده است که وی معاصر شاه عباس کبیر بوده است و نیز در ادامه آمده است، زمانی که شیخ بهایی به زیارت مشهد آمده، شنیده است که در مشهد شیخی صاحب مقامات رفیعه است. شیخ بهایی آهنگ ملاقات وی را می کند، اتفاقاً شب حضرت پیغمبر (ص) را خواب می بیند که می فرمایند: «چرا به دیدن گُل ما شیخ مومن نمی روی؟» شیخ بهایی صبح همان شب با دو تن به ملاقات شیخ رفته و در بین راه یکی نیت انار و دیگری نیت شیربرنج، و دیگری نیت کفن می کند.

وقتی وارد منزل شیخ مومن می شوند؛ شیخ از دولاب شیر برنج و انار برآورده نزد طالبین آن ها می گذارد و شال کرباس سرِ خود را هم نزد طالب کفن گذارده و پوزش می طلبد. در این بین شیخ بهایی نیز ماجرای خواب شب گذشته را بیان می کند و شیخ مومن پس از شنیدن بلند بلند شروع به گریه می نماید و می گوید: «من هنوز به مرحله ی ثمریت نرسیده ام که مرا گل خطاب فرموده اند».
یکی دیگر از کرامات شیخ مومن اینگونه نقل شده است: زمانی که شاه عباس عده ای را به قندهار روانه می سازد یکی از سرکردگان سپاه چون به اطراف مشهد می رسد خود را از سپاهیان دور ساخته و دیوانه وار سر به بیابان می گذارد و مدت ها از شکار حیوانات امرار معاش می کند. شبی در عالم رویا می بیند که فیلی بسیار تنومند بر او حمله کرد و در این اثنا مردی ضعیف اندام حاضر شده و نگاهی به فیل می کند و آن فیل آهسته آهسته کوچک می شود و تحلیل می رود. صبح آن فرد برای تعبیر خواب به مشهد می آید و مردم او را به خانه ی شیخ مومن راهنمای می کنند و چون به خانه ی مومن وارد می شود می بیند همان شخص ضعیف که وی را در خواب از خطر فیل رهانیده بود، شیخ است. آنگاه شیخ او را مورد مرحمت و لطف خود و مورد تربیت و آموزش قرار می دهد.

البته درباره ی نام صاحب بقعه ی گنبد سبز، نقل های دیگری نیز وجود دارد به نحوی که دکتر زرین کوب بقعه گنبد سبز را منسوب به شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی (۱۰۵۷ تا ۱۰۷۸ ﻫ.ق) بیست و نهمین قطب سلسله ذهبیه دانسته است و این در حالی است که درباره ی مدفن این شخص و مکان آن منابع تاریخی سکوت کرده اند و برخی دیگر نیز این بقعه را منسوب به شیخ محمد حکیم مومن، صاحب کتاب معروف تحفه ی حکیم مومن (تحفه المومنین- ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۵ ﻫ.ق) دانسته اند اما با توجه به تاریخ حیات نامبرده، این نظریه نیز دارای قوت نیست و به طور یقین این بقعه متعلق به همان شیخ محمد مومن عارف استرآبادی معروف می باشد.

نویسنده: مصطفی لعل شاطری

منابع:
۱- مدرس رضوی، محمدتقی و دیگران. مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی (مشهور به گزارش مکتب شاهپور)، تصحیح و توضیح مهدی سیدی، مشهد: انتشارات آهنگ قلم، ۱۳۸۶.
۲- ماهوان، احمد. تاریخ مشهدالرضا (ع)، مشهد: انتشارات ماهوان، ۱۳۸۸.
۳- قصابیان، محمدرضا. تاریخ مشهد، مشهد: نشر انصار، ۱۳۷۷.
۴- بقیعی، غلامحسین. مزار میرمراد، تهران: انتشارات گوتنبرگ، ۱۳۷۳.
۵- حقیقت، عبدالرفیع. تاریخ عرفان و عارفان ایران، تهران: انتشارات کومش، ۱۳۷۲.
۶- شریعتی، علی. راهنمای خراسان، سازمان جلب سیاهان، ۱۳۶۳.