در تاریکترین شبهای تاریخ، نوری میدرخشید که حتی ماه را به تواضع وامیداشت. این شبها که دلهایمان به یاد غربت کوچههای مدینه سنگین است، پناه میبریم به کلام فرزندش، امام هشتم(ع) تا از ژرفای اندوه، پنجرهای به سوی معرفت بگشاییم. آنجا که کلام رضوی، از یک راز تکوینی پرده برمیدارد؛ حقیقتی که شیخ صدوق(ره) در روایتی به امانت برای تاریخ ثبت کرده است: «کَانَتْ فَاطِمَةُ عَلَیْهَا اَلسَّلاَمُ إِذَا طَلَعَ هِلاَلُ شَهْرِ رَمَضَانَ یَغْلِبُ نُورُهَا اَلْهِلاَلَ وَ یَخْفَی فَإِذَا غَابَتْ عَنْهُ ظَهَرَ»، یعنی «هرگاه هلال ماه رمضان طلوع میکرد، نور فاطمه(س) بر آن غلبه میکرد و هلال پنهان میشد؛ پس آنگاه که ایشان غایب شدند، هلال ماه آشکار شد».
این روایت، بیش از یک کرامت، یک حقیقت حاکم بر نظام هستی را به تصویر میکشد. اما این چه نوری است که مقدرات آسمان را رقم میزند و چگونه حقیقت وجودی یک بانو، بر اجرام سماوی برتری مییابد؟
برای واکاوی این حقیقت شگرف، پای صحبتهای دکتر جمیله هاشمنیا، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی مینشینیم.
از نور وجود تا ولایت تکوینی؛ تبیین هستیشناختی نور فاطمی
دکتر هاشمنیا با تأکید بر اینکه روایت امام رضا(ع) یک گزاره هستیشناختی است، تحلیل خود را با بازتعریف مفهوم نور آغاز میکند. او میگوید: براساس آیه شریفه ۳۵ سوره نور «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»، نور در حکمت الهی مساوی با وجود و ظهور است. از این منظر، نور فاطمی یک پدیده فیزیکی نیست، بلکه یک حقیقت وجودی و از اولین تجلیات نور مطلق الهی است. این پژوهشگر علوم قرآن و حدیث با استناد به حدیث امام باقر(ع) یادآور میشود: وقتی میخوانیم حضرت زهرا(س) از نور عظمت الهی آفریده شدند و با درخشش آن، آسمانها و زمین روشن شد و فرشتگان به سجده افتادند، درمییابیم این نور، در رتبه علت برای انوار دیگر قرار دارد و حاکمیت آن بر سایر پدیدهها، یک حاکمیت تکوینی و ذاتی است.
این کارشناس علوم قرآن و حدیث، غلبه نور فاطمی بر نور ماه را نیز در همین چارچوب تبیین و اضافه میکند: این غلبه، یک تقابل فیزیکی نیست، بلکه بیان یک برتری رتبی در نظام هستی است. نور ماه، یک آیت و نشانه مخلوق در عالم مُلک (جهان مادی) بوده اما نور فاطمی، حقیقت و منشأ در عالم ملکوت است. غلبه نور علت بر معلول، یک اصل بدیهی است و این، مقام ولایت تکوینی حضرت زهرا(س) را آشکار میکند. این حقیقت نوری، یک وجود ذومراتب است؛ بُعد باطنی آن، منشأ و ظرف انوار ائمه معصومین(ع) است و بُعد ظاهری آن، در عالم محسوس تجلی مییابد، چنانکه از محراب عبادت ایشان ساطع میشد. بنابراین، نور فاطمی بیانگر جایگاه محوری حضرت صدیقه کبری(س) به عنوان یکی از ارکان عالم وجود و واسطه فیض الهی است.
فاطمه(س)؛ تجلی لیلةالقدر و دروازه فیض رمضان
دکتر هاشمنیا تجلی نور فاطمی در آستانه ماه مبارک رمضان را پردهبرداری از یک حقیقت عمیق دانسته و میگوید: این ارتباط نورانی، تصویری از پیوند ناگسستنی میان قرآن و عترت است؛ همانگونه که قرآن در این ماه نازل شده، وجود حضرت فاطمه زهرا(س) نیز به عنوان تجلیگاه حقیقت قرآن، در همین ماه جلوهگری میکند. برای تبیین این ارتباط میتوان به روایاتی که ایشان را «لیلةالقدر» معرفی میکنند، استناد کرد. امام صادق(ع) در حدیثی میفرمایند: «شب» (در آیه انا انزلناه فی لیلة القدر)، فاطمه و «قدر» خداست. پس هر کس فاطمه را آنچنان که سزاوار است بشناسد، به یقین شب قدر را درک کرده است. (تفسیر فرات کوفی، ص ۵۸۱) این کلام عمیق نشان میدهد وجود مقدس ایشان، خودِ شب قدر و ظرف نزول فیض الهی و علوم قرآن است.
این پژوهشگر علوم حدیث با پیوند دادن این دو مفهوم نتیجه میگیرد: حدیث نور فاطمی، تجلی عینی و مُلکی ولایت ایشان را در عالم محسوسات نشان میدهد، در حالی که حدیث لیلةالقدر، تأثیر باطنی و ملکوتی این ولایت را در عالم معنا آشکار میکند. بنابراین، غلبه نور فاطمی بر هلال ماه رمضان، صرفاً یک کرامت نیست؛ بلکه بیانگر این حقیقت ژرف است که بهرهگیری کامل از برکات این ماه و درک عمیق مفاهیم قرآن، تنها در پرتو شناخت، باور و توسل به وجود مقدس حضرت زهرا(س) و فرزندان معصومشان امکانپذیر است، چرا که ایشان باب الله و دروازه رسیدن به رضوان الهی هستند.
منظر رضوی؛ کلید شناخت حقیقت فرازمانی فاطمی
دکتر هاشمنیا با اشاره به اینکه نقل این حقیقت عظیم از زبان امام رضا(ع) اهمیت ویژهای دارد، میگوید: اینکه امامی حدود ۱۳۰ سال پس از شهادت حضرت زهرا(س) از مقام ایشان سخن میگوید، گواهی بر استمرار حقیقت ولایت و فرازمانی بودن مقام فاطمی است. این نورانیت، حقیقتی جاودانه است که محدود به دوران حیات ظاهری ایشان نیست و هر امامی وارث آن است. این روایت نشاندهنده عمق پیوند وجودی ائمه(ع) با مادر بزرگوارشان است. امام رضا(ع) که خود عالم آلمحمد(ع) هستند، از اسرار غیبی و حقایق ملکوتی پرده برمیدارند که این امر، تنها از طریق اتصال قلبی و علمی کامل با آن نور اصیل ممکن است. درواقع، شناساندن مقام حضرت زهرا(س) بخشی از رسالت دائمی امامت است و ائمه(ع) در هر عصری، پاسداران و مفسران حقیقت فاطمی بودهاند.
این کارشناس علوم حدیث، پیام این منظرشناسی را برای شیعیان، ضرورت تمسک به کلام معصومین(ع) برای کسب معرفت دانسته و تأکید میکند: این روایت به ما میآموزد اولاً، شناخت حقیقی حضرت زهرا(س) تنها از طریق کلام فرزندان معصوم ایشان ممکن است. ثانیاً، معرفت فاطمی یک علم عادی نیست، بلکه علمی لدنی است که باید از مجرای اهلش دریافت شود. ثالثاً، اگر ما نیز بخواهیم از این نورانیت بهرهمند شویم، باید به سرچشمههای زلال معرفت، یعنی ائمه اطهار(ع) متوسل شویم. بنابراین، امام رضا(ع) با این بیان، هم استمرار نور فاطمی را در طول تاریخ اثبات میکنند، هم عمق ارتباط خود با این حقیقت را نشان میدهند و هم راه شناخت را برای ما مشخص میکنند.
نور فاطمی در عمل؛ راهنمای سلوک فردی و اجتماعی
دکتر هاشمنیا با تأکید بر اینکه این حدیث رضوی باید به یک چراغ راه عملی تبدیل شود، میگوید: نخستین و مهمترین وظیفه، اقتدای اخلاقی و اجتماعی است؛ چرا که نور فاطمی تنها یک مفهوم عرفانی نیست، بلکه الگویی عملی برای زندگی است. برای تجلی این نور در عمل، باید از ایشان در میدانهایی چون عدالتخواهی و ظلمستیزی الگو گرفت؛ همانگونه که ایشان در برابر غصب فدک ایستادند، ما نیز باید در برابر هرگونه باطل در زندگی شخصی و اجتماعی موضعی فاطمی داشته باشیم. حجاب ایشان نیز تنها یک پوشش نیست، بلکه حصاری معنوی برای حفظ کرامت انسانی و در دنیای امروز، پرچم مبارزه با استثمار فرهنگی است. همچنین، انفاق ایشان که حتی گردنبند و لباس خود را بخشیدند، نوری در برابر جهل بزرگ فرهنگی به نام مصرفگرایی و فردگرایی است.
این پژوهشگر، گام دوم را اتصال علمی و معرفتی دانسته و اضافه میکند: ما در ایام فاطمیه تنها برای گریه جمع نمیشویم، بلکه برای بیعت دوباره با مکتب فاطمی گرد هم میآییم. اشک، وسیلهای برای شستوشوی قلب و زدودن غبار غفلت است تا چشم دل برای دیدن این نور، بیناتر شود. شهادت ایشان، بزرگترین درس مبارزه با انحراف و سکوت نکردن در برابر ظلم است. بنابراین، یک شیعه برای فاطمی زیستن، از عزاداریِ صرف فراتر میرود و با تمسک به روش ایشان، نخست با خودمراقبتی معنوی یا همان تقوا و دوم با مسئولیتپذیری اجتماعی، هوشمندانه و شجاعانه در برابر انحرافات اخلاقی زمانه خود میایستد.
دکتر هاشمنیا در پایان با بیان اینکه شرط اصلی بهرهمندی از این نور، صیانت از خلوص نیت است، تصریح میکند: زندگی حضرت فاطمه(س) بر پاکی و اخلاص در راه خدا استوار بود و این، کلید دریافت نور است. برای بهرهمندی از این حقیقت، باید آینه دل را از هرگونه آلودگی پاک کرد. همانگونه که گناه همچون لکهای سیاه بر صفحه دل نقش میبندد و مانع درک نور میشود، هرگونه دلبستگی به غیر خدا، مانند قدرت، ثروت یا مقامی که سبب غفلت از خداوند است، روح انسان را از تجلی انوار الهی همچون نور فاطمی، محروم خواهد کرد.
نظر شما