سنت حدیثخوانی، به عنوان یکی از ارکان اصلی معارف اسلامی و مفسر جزئیات زندگی روزمره در قرآن، امروز به یک ضرورت فراموششده بدل شده است. این در حالی است که میراث گرانبهای اهلبیت (ع)، نه تنها راهی برای تفقه عمیق در دین، بلکه راهنمایی کاربردی برای بهبود «عقل معاش» و روابط اجتماعی است؛ مفهومی که حتی پژوهشهای معتبر جهانی مانند تحقیقات ۸۰ ساله دانشگاه هاروارد بر نقش کلیدی آن در «رضایت از زندگی» صحه میگذارد. این نوشتار ضمن بررسی جایگاه کلیدی حدیث در ساخت تمدن نوین اسلامی، به این پارادوکس میپردازد که چرا در زمانهای که دانشگاه سوربن فرانسه متن «الکافی» را تدریس میکند، ما از این گنجینه غافلیم و چگونه میتوان با احیای این سنت، به درکی عمیقتر از دین و زندگی دست یافت.
حدیثخوانی؛ سنتی کهن و بایسته، اما فراموششده
جایگاه سنت در تراث اسلامی
سنت یکی از چهار رکن اصلی منابع معارف اسلامی است و همواره جایگاهی والا نزد دانشمندان مسلمان داشته است. حدیث، بازتابدهنده سنت است. قرآن کریم کتابی است قانونگذار و کلیگو، که همه شئون زندگی را در جزئیات بیان نکرده است. تبیین و تشریح قواعد کلی قرآن و تفسیر آن بر عهده حدیث است؛ این همان جایگاه تفسیری سنت در نظام معرفتی اسلام است.
قرآن در لایههای عمیقتر نیازمند تفسیر و تطبیق است. برای مثال، اگر در قرآن کریم اصولی از آداب اجتماعی بیان شده، مصادیق و جزئیات آن در روایات و احادیث آمده است. البته در طول تاریخ، طیفهای اندکی از مسلمانان _همچون قرآنبسندهها در شبه قاره_ با نفی سنت، تنها به ظاهر قرآن تمسک جستهاند؛ اما این جریانها قلیل و مردود هستند.
ضرورت حدیثخوانی و آسیبهای آن
حدیثخوانی همچون تیغی دو لبه است: از یکسو راهی ناگریز برای تفقه در دین است، و از سوی دیگر اگر بدون اصول علمی انجام شود، ممکن است به اخباریگریِ سطحی و تندروانه بینجامد. البته اصطلاح اخباری نیز دچار بدفهمی شده است و ما اخباریهای میانهرو و خدمتگذاری داشتهایم.
اگر حدیثخوانی با اصول و مبانی صحیح صورت گیرد، حتی در سنین جوانی و ابتدای مسیر مطالعات اسلامی، میتواند زمینهای برای درک عمیق معارف اسلامی فراهم آورد.
پیوند حدیث با تمدن نوین اسلامی
رهبر انقلاب در تبیین ابعاد تمدن نوین اسلامی بیان میکنند: «تمدن نوین اسلامی، آن چیزی است که ما میخواهیم عرضه کنیم، در بخش اصلی، از این چیزها تشکیل میشود؛ اینها متن زندگی است؛ همان چیزی که در اصطلاح اسلامی به آن میگویند عقل معاش. عقل معاش فقط به معنای پول درآوردن و خرج کردن نیست، بلکه همه عرصه وسیع روابط اجتماعی و زیست انسانی را در برمیگیرد. در کتب حدیثی، بابی داریم به نام کتاب العشرة که دقیقاً دربارهی همین موضوعات است» (۱۳۹۱/۰۷/۲۳).
حدیث و رضایت از زندگی
یکی از آسیبهای جامعه امروز، ضعف در روابط انسانی و تعاملات اجتماعی است. در حالیکه بنمایههای اصلاح این عرصه، در میراث حدیثی ما نهفته است. نتیجه پژوهش ۸۰ ساله دانشگاه هاروارد درباره رضایت از زندگی نشان میدهد که سه عامل بیشترین تأثیر را دارند:
۱. ثروت در حد متعارف
۲. سلامت جسم
۳. کیفیت روابط اجتماعی
در آموزههای دینی نیز، ارتباط سالم و اخلاق مدارانه با دیگران جایگاه ویژهای دارد. بر همین اساس، محدثان بزرگ با تکیه بر نیازهای انسانی و دغدغههای اجتماعی، کتب حدیثی خود را تنظیم و تبویب کردهاند. یکی از نمونههای برجسته، کتاب الکافی اثر ثقة الاسلام کلینی است که مشهور است و از اتقان و سلامت بیشتری نسبت به سایر آثار برخوردار است. کلینی در انتهای قسمت اصول الکافی، بخشی با عنوان کتاب العِشرَة (آداب اجتماعی) تنظیم و احادیثی مرتبط را ذیل آن آورده است.
دعوت اهلبیت علیهمالسلام به بهرهگیری از معارف حدیثی
روایات اهلبیت علیهمالسلام سرمایه عظیم و در عین حال مغفولی هستند که باید از کودکی در نظام تربیتی جامعه اسلامی جای داده شوند. در جوامع غربی، از دستاوردهای علمیِ آکادمیک، محصولات آموزشی، فرهنگی و هنری فراوانی برای اقشار مختلف میسازند و فراوری میکنند؛ ما نیز باید خوراک فکری جامعه را بر اساس میراث حدیثی و پس از مطالعات دقیق علمی تأمین کنیم. هنوز تلاش زیادی برای سادهسازی و مردمیسازی معارف حدیثی صورت نگرفته و نیازمند همتی جدی است.
تبیین ضرورت و انگیزه برای حدیثخوانی
در فضای حوزه و دانشگاه، از سنت متنخوانی فاصله گرفتهایم. جالب اینکه برای نمونه در دانشگاه سوربُن فرانسه، متنخوانی کتاب الکافی به عنوان واحدی درسی تدریس میشود. در واقع، انگیزه سیاسیِ کلان غرب از رویکرد به مطالعات متون اسلامی، ایجاد مرجعیت علمی و به دست آوردن قدرت جهانی در دوران پسا استعمار نظامی است. البته پژوهشگران مطالعات اسلامی در آکادمیای غرب، اغلب با انگیزههای علمی - شغلی به پژوهش میپردازند.
در کنار آن، وقفها و نذرهای فرهنگی چون جایزه نوبل یا جوایز و کرسیهای علمی نیز در راستای همین راهبردهاست.
حال باید پرسید: چرا ما با چنین میراث درخشانی، برای متنخوانی و تحقیق علمی در معارف دینی خود، همتی درخور نشان نمیدهیم؟
شناخت ذهنیت مرحوم کلینی و ساختار حدیث
توجه ویژه ثقة الاسلام کلینی به آداب معاشرت سبب شده است که در الکافی کتابی مستقل با عنوان کتاب العشرة تنظیم کند. این بخش به موضوعاتی میپردازد که امروز جامعه به آن نیاز مبرم دارد: آداب زندگی اجتماعی، دوستی، معاشرت و تعامل انسانی.
رویکرد ما در جلسات حدیثخوانی در این نشستها رویکرد فنی و تخصصی نداریم؛ هدف، آشنایی عمومی و تدریجی با کتاب الکافی است.
نخستین گام در فرآیند فهم حدیث، آشنایی اجمالی با متن و مضامین آن است. آنگاه و پس از آن است که باید به مراحل تخصصیتر همچون اعتبارسنجی، فقه الحدیث و سایر اضلاع هندسه علوم حدیث پرداخت. احادیث کتاب العشرة ناظر به زندگی روزمره و یادآوری درک فطری - اجتماعی انسانهاست. همانگونه که قرآن مایه تذکر است.
نظر شما