اگر ریا را مترادف با نمایش خود و تلاش برای به‌سازی چهره عمومی و موقعیت اجتماعی خویشتن معنا کنیم، آنگاه می‌توان نتیجه گرفت که ریاکاری یکی از آسیب‌ها و بیماری‌های جدی عصر جدید است؛ عصری که یکی از ارکان مهم آن رسانه‌ها هستند که با فراگیری شدن آنها و ظهور شبکه‌های اجتماعی در سالیان اخیر، زمینه مناسبی برای آحاد جامعه فراهم شده تا داشته‌ها و نداشته‌های خود را در معرض نگاه عموم جامعه قرار دهند و با رقابت بر سر جذب مخاطب و فالوور و افزایش سرمایه اجتماعی از این طریق، راهی برای درآمدزایی و افزایش شهرت و ثروت به دست آورند.

این در حالی است که از منظر تعالیم اسلامی، نمایش دادن شئون مختلف زندگی از جمله اعمال نیک و عبادات، تحت عنوان ریاکاری تقبیح شده است و این امر به عنوان یکی از عوامل غفلت از نام و یاد خدا مورد نکوهش قرار گرفته است.

در همین زمینه با حجت‌الاسلام محمدباقر نائیجی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی و مدیر حوزه علمیه امام حسن عسکری (ع) گفتگو کردیم که حاصل آن را می‌خوانیم؛

* در ابتدا درباره جایگاه و اهمیت ریا در قرآن و سنت و آموزه‌های اسلامی توضیح بفرمائید.

یکی از مباحثی که در قرآن مطرح شده و در ادبیات همه ادیان وجود دارد و حتی در زندگی عادی همه ما به چشم می‌خورد بحث ریا است. طبق قاعده عقلی و منطقی هر کاری بخواهد درست انجام شود باید به کمال خود برسد و به همین جهت ما هر کاری انجام می‌دهیم می‌خواهیم آن کار را درست انجام دهیم. از این قاعده با عنوان «حسن عمل» یاد می‌شود، یعنی عمل به نحوی انجام شود تا به نتیجه و فعلیت صحیح خود برسد. مثلاً آب زمانی به نتیجه خودش که رفع عطش است می‌رسد که حسن عمل داشته باشد؛ یعنی آب، زلال و گوارا باشد و در آن ناخالصی وجود نداشته باشد. برای دستیابی به حسن عمل باید دو جنبه را مورد لحاظ قرار داد؛ نخست اینکه عمل، حسن فعلی داشته باشد یعنی به نحو درست انجام شود و عملی اخلاقی و عقلانی باشد و دیگر اینکه حسن فاعلی داشته باشد یعنی کسی که این کار را انجام می‌دهد نیت درست داشته باشد.

ارتباط این بحث با مسئله ریا چیست؟ ریا یعنی نمایش، یعنی دیده شدن، یعنی یک انسانی خودش را عامل و علت اصلی چیزی بداند؛ یعنی وقتی من کاری را انجام می‌دهم خودم را فاعل آن کار بدانم، نه خدا. این در حالی است که انسان موحدی که توحید مدار است و اهل اخلاص است همه هستی را خدا می‌بیند و فقط خدا را مالک می‌داند.

ریا یعنی انسان بخواهد با ارائه کارهای خوب برای خودش یک جایگاه و منزلتی ایجاد کند و خودش را نمایش دهد. در شریعت، مسئله ریا بیشتر در عبادات مطرح می‌شود یعنی فرد عباداتی انجام می‌دهد تا نشان دهد من آدم خوبی هستم. پس به طور خلاصه، ریا یعنی نمایش و نشان دادن یک نیکی یا یک خصلت خوب برای اینکه انسان خودش را در قلب و ذهن دیگران بالا ببرد. انسانی که چنین است، در واقع حسن فاعلی اعمال او دچار مشکل است چون هدفش نه خدا است و نه خیر رساندن به مردم است بلکه هدفش این است که خودش را نشان دهد.

* آیا می‌توان برای ریاکاری اقسام و انواعی در نظر گرفت؟

بله؛ ریا اقسامی دارد؛ یک وقت ریا در ایمان و عقیده است. اگر ریا در ایمان و عقیده انسان رخ دهد انسان دچار شرک و نفاق می‌شود؛ یعنی شخص ظاهراً مؤمن بودن خود را نشان می‌دهد، ولی درونش به خدا باور ندارد. این کار منجر به شرک و نفاق می‌شود. نوع دوم ریا، ریا در عمل است. ریا در عمل، خودش دو بخش دارد: ریا در اعمال عبادی؛ ریا در اعمال غیر عبادی. ریا در اعمال عبادی گاهی در واجبات مثل نماز و روزه است و گاهی در مستحبات است. ریا در اعمال غیر عبادی گاهی در گفتار است، مثلاً شخصی دیگران را پند و اندرز می‌دهد تا نشان دهد من انسان خوبی هستم؛ یا در رفتار است، مثلاً طرف نوعی راه می‌رود که نشان دهد انسان متواضعی است.

در قرآن در چند آیه بحث ریا مطرح شده است؛ از جمله آیه ۲۶۴ سوره بقره که اشاره دارد: اگر می‌خواهید انفاق کنید، انفاق‌تان همراه ریا نباشد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ». این افراد کار خوب صدقه دادن را انجام می‌دهند، ولی انفاق‌شان برای رضایت خدا و کمک کردن به مردم نیست، بلکه انفاق‌شان همراه با نمایش خویشتن است و همین امر باعث می‌شود انفاق این افراد باطل شود.

خداوند متعال در آیه دیگری می‌فرماید: «وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ» یعنی مثل کسانی نباشید از سرزمین خودشان به سوی جنگ بدر حرکت کردند، ولی جهادشان با خودنمایی همراه بود. آیه چهارم تا هفتم سوره ماعون نیز به مسئله ریا در عباداتی مثل نماز می‌پردازد: «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ … الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ». پس بر اساس این آیات دانسته می‌شود، اصل معنای ریا یعنی خودنمایی، نه خدا نمایی و عملی که همراه ریا باشد، قبول نیست. چرا قبول نیست؟ چون خلقت انسان هدفمند است و قرار است ما به یک مقصدی برسیم. مسیر صحیح، مسیری است که ما را به خدا برساند و به همین خاطر هر کاری که برای غیر خدا باشد انسان را از خدا دور می‌کند و او را گمراه می‌سازد. به همین دلیل عمل همراه با ریا نه تنها برای انسان سود ندارد بلکه برای او ضرر دارد و او را از مسیر درست دور می‌کند.

در مقابل ریا، اخلاص است. گفتیم که خداوند انفاق ریاکارانه را باطل می‌شمارد، ولی در آیه دیگری، خداوند انفاق خالصانه را در مقابل انفاق ریاکارانه قرار می‌دهد و می‌فرماید: «وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ» (۲۶۵ بقره). خداوند در این آیه می‌فرماید مَثل کسانی که اموال خودشان را برای جلب رضایت الهی انفاق می‌کنند مانند بوستانی است که در مکان بلندی است و از خطر تخریب باران‌ها در امان است و درختانش دو برابر میوه دارند. بنابراین اگر کسی کاری انجام دهد که برای خدا باشد، دوبرابر ثمر می‌دهد.

*عوامل درونی و شخصیتی که انسان را دچار ریا می‌کند چیست و راه درمان آن کدام است؟

اولاً ریا یک بیماری است و این بیماری باید درمان شود. در همین رابطه امیرالمومنین (ع) می‌فرماید ریاکار ظاهرش زیبا و باطنش بیمار است. انسان ریاکار حتی اگر مؤمن باشد باید درمان شود. از طرفی ما معتقدیم قرآن کتاب شفا است و به همین خاطر برای درمان ریا باید به قرآن مراجعه کنیم. برای درمان ریا نخست باید عوامل به وجود آورنده ریا معرفی شود. عامل اول ریا، خودبینی است. اگر انسان خودبین باشد مبتلا به ریا خواهد شد. رأس هرم هستی خدا است و ما باید فقط خدا را ببینیم. اگر در دین ما به خودشناسی تاکید شده است به این خاطر است که از خودشناسی به خداشناسی برسیم، نه اینکه دچار خودبینی شویم. ما هر کار خیری می‌کنیم از طرف خدا است و منشأ همه خیرها خداوند است. قاعدتاً تقویت مهارت خداشناسی باعث می‌شود از ریاکاری دور شویم.

عامل دوم ریا خود بزرگ پنداری است؛ یعنی انسان نه تنها فقط خودش را ببیند بلکه گمان کند خیلی جایگاه دارد. خداوند متعال در آیه ۳۶ سوره نساء می‌فرماید: خداوند، انسان متکبر و خودستا را دوست ندارد: «إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ مَنْ کَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا»؛ سپس در آیه بعد بحث ریا در انفاق را مطرح می‌کند: «وَالَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ». این دو آیه نشانگر ارتباط میان تکبر و ریا از منظر قرآن است.

یکی دیگر از عوامل ریاکاری خودشیفتگی است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند از نشانه‌های انسان ریاکار آن است که شیفته ستایش شدن است. انسان‌های خودشیفته دوست دارند دیگران آنها را ستایش کنند و این یک بیماری روانی است که برای فرد عواقب بدی دارد. امیرالمومنین (ع) نیز در روایتی می‌فرمایند: انسان ریاکار سه تا نشانه دارد؛ نخست آنکه از دیدن مردم خوشحال می‌شود، دومین نشانه او این است که وقتی تنها است تنبل و کسل است، سوم آنکه دوست دارد در همه امور ستایش شود. بنابراین ما باید خودمان را بررسی کنیم که آیا خودبین هستیم، خودبزرگ‌بین هستیم، خودشیفته هستیم یا خیر و اگر مبتلا به این رفتارها هستیم خودمان را درمان کنیم.

در نهایت عامل اصلی که موجب ریاکاری می‌شود عدم شناخت حقیقت هستی یعنی خدای متعال است. اگر انسان اعتقاد پیدا کند نظام هستی مؤثری غیر خداوند متعال ندارد و تنها او است که باید از عمل انسان راضی باشد، دچار ریاکاری نخواهد شد. اگر انسانی که مبتلا به ریاکاری است خودش را درمان نکند ممکن است در نهایت مبتلا به شرک و نفاق شود که عواقب بدی خواهد داشت.

*غیر از عوامل فردی، چه عوامل اجتماعی برای ریاکاری می‌توان در نظر گرفت؟

تا اینجا به عوامل فردی و شخصیتی ریاکاری اشاره کردم ولی ریاکاری می‌تواند معلول یکسری عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز باشد. یکی از این عوامل قدرت‌طلبی و تلاش برای دستیابی به قدرت از راه ریاکاری است. اگر هدف انسان از قدرت، اصلاح جامعه باشد اشکالی ندارد ولی اگر هدف این باشد که دیگران مرا ببینند، بد است. نمونه بارز این مسئله رئیس جمهور آمریکا است که هدفش از قدرت، نمایش دادن خود و گرفتن جایزه صلح نوبل است.

یکی دیگر از عوامل ریاکاری، رسانه‌ها هستند. رسانه‌ها ابزاری برای تبلیغ و نمایش هستند و می‌توانند زمینه‌ساز تظاهر و ریاکاری باشند. الان افرادی هستند که دچار خودشیفتگی هستند و در فضای مجازی، زندگی خود و خانواده‌شان را نمایش می‌دهند یا بدن خود را نمایش می‌دهند. البته رسانه جنبه مثبت هم دارد و می‌تواند در زمینه گسترش علم و دانش و اطلاعات استفاده شود ولی همین رسانه می‌تواند ابزاری برای ریاکاری و نفاق و … باشد. در همین زمینه آیه ۱۳۸ بقره ما را دعوت می‌کند رنگ خدایی داشته باشیم و رنگ رسانه‌ای نداشته باشیم: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ». کسی که رنگ خدایی داشته باشد زندگی زیباتر و شیرین‌تری خواهد داشت و رنگ هوا و هوس و نژاد و… برایش اهمیت نخواهد داشت.

*آیا ریاکاری تنها در ساحت فردی قابل تحقق است یا اینکه ریاکاری سیاسی و اجتماعی نیز می‌تواند مصداق داشته باشد؟

ریاکاری در مراتب مختلف مطرح می‌شود؛ گاهی ریا فردی است، گاهی ریا خانوادگی است، گاهی اجتماعی است و گاهی در سطح دولت‌ها و حکومت‌ها مطرح است. سیاستمدار موحد و مؤمن کسی است که توجه دارد دچار آفت ریا و گرفتار شهرت‌طلبی نشود و غایت و هدفش خدا باشد و تمام کار و فعالیت سیاسی و اقتصادی او برای خداوند باشد.