به گزارش قدس آنلاین؛ پس از مشروطیت بتدریج انجمن های فرهنگی زنان تاسیس، و جلسات متعددی پیرامون لزوم توجه به امر آموزش زنان و دختران، آگاهی بخشیدن جهت بهبود وضعیت اجتماعی و مشارکت آنان در جامعه مطرح گردید به نحوی که ایرج آقا ملایی در این باره و مدارس بوجود آمده می نویسد: فکر تأسیس مدارس جدید دخترانه از بدو ورود عناصر و مفاهیم تمدن جدید و پیدایش انقلاب مشروطه در ذهن افراد زیادی تبلور نموده و حتی در بدو تأسیس مدارس جدید دخترانه عده ای نزد علمای بزرگ نجف نامه نوشته و از آنان در این مورد استفتاء کرده که آیا می توان دختران مسلمان را در مدارس جدید گماشت؟ این موضوع مدتی مورد مناقشه در بین علماء حوزه علمیه نجف بوده و سرانجام (سال ۱۳۲۰ ﻫ.ق) عده ای از علما اظهارنظر کردند که برای پذیرش دختران در مدارس جدید مانعی نیست.
ناظم الاسلام کرمانی بیان می دارد علیرغم مخالفت هایی که در راه گشایش مدارس جدید دخترانه صورت می گرفت بتدریج با حمایت بعضی از علماء و عده ای از آزادیخواهان و فرهنگ دوستان راه برای گشایش مدارس دخترانه هموار گشت. در این راه تلاش های میرزا حسن رشدیه و اعضاء خانواده او قابل توجه بود. همانگونه که میرزا حسن خود در تأسیس مدارس پسرانه پیش قدم بود، در ایجاد مدارس دخترانه اعضای خانواده وی نیز از پیشگامان این حرکت جدید بودند. در سال ۱۳۲۱ه.ق خانم طوبی رشدیه، همسر برادر میرزا حسن رشدیه در منزل خود مدرسه ای بنام پرورش دایر نمود. علاوه بر این مدرسه در کتاب سوانح عمر از مدرسه عفاف نامبرده شده است که در سال ۱۳۲۴ ﻫ.ق ۱۲۸۵ ش. توسط همسر رشدیه تأسیس شده است.
این اقدامات بتدریج مورد توجه وزارت معارف قرار گرفت و سرانجام مجوز تأسیس چهار مدرسه دخترانه از سوی وزارت معارف بنام خانم طوبی رشدیه صادر شد.
پس از مشروطه و استبداد صغیر و فروکش نمودن تب تنش های سیاسی بتدریج بر تعداد مدارس دخترانه افزوده گشت. علاوه بر مدارس طوبی رشدیه، مدارس خیرات الحسان، شمس الدین، مزینیه و مدرسه دولتی دختران در سال ۱۲۹۷ ش و... در تهران با مجوز وزارت معارف دایر شدند و با تأسیس اداره تعلیمات نسوان در سال ۱۳۳۶ ﻫ.ق ۱۲۹۷/ ش، توسط وزارت معارف این مدارس مورد حمایت جدی دولت قرار گرفتند.
اولین مدرسه دخترانه مشهد
تأثیر فعالیت های فرهنگی زنان در تهران بتدریج به دیگر شهرستان ها نیز سرایت نمود. خانم فروغ السلطنه قاجار (نوه شجاع السلطنه پسر فتحعلی شاه) مشهور به فروغ آذرخشی را اولین مؤسس مدرسه دخترانه در شهر مشهد ذکر نموده اند. فروغ اولین دبستان خود را در سال ۱۳۳۳/ ۱۲۹۶ ﻫ.ش در شهر مشهد تأسیس نمود.
با توجه به وضعیت مذهبی شهر مشهد طبعاً چنین اقدامی بیش از دیگر شهرستان ها با مخالفت روبرو می شد. علاوه بر این تأسیس مدارس دخترانه در مشهد با موانع و مشکلات دیگری همانند کمبود بودجه، کمبود جا و مکان، عدم حمایت مسئولین و شخصیت ها و مخالفت بعضی از متعصبین و متشرعین، استقبال نکردن والدین از مدارس دخترانه و نگرانی از سرنوشت دختران خود روبرو بوده اند. لذا پس از گذشت مدت نسبتاً طولانی از تأسیس مدارس پسرانه، شاهزاده خانم فروغ آذرخشی به کمک و پشتوانه بستگان خود در شهر مشهد که حضور سیاسی و فرهنگی داشته و از نفوذ و قدرت برخوردار بوده اند، اقدام به گشایش اولین مدرسه دخترانه نمود.
تأسیس دبستان دخترانه در شهر مشهد با موانع و مخالفت های روبرو بوده، متعصبین و عده ای در شهر تحصیل دختران را در مدارس جدید حرام می دانستند و با دشنام گوئی و تهدید چندین بار از نصب تابلو و درس خانم فروغ آذرخشی جلوگیری نموده و او را تهدید کردند که بایستی مدرسه را جمع کند. علیرغم موانع، خانم فروغ آذرخشی با جدیت کار خود را دنبال نموده و توانست اولین گام در جهت تأسیس دبستان دخترانه در شهر مشهد را بردارد.
وی در بدو شروع برای جلوگیری از مخالفت، از انعقاد مراسم رسمی و جشن افتتاحیه مدرسه خودداری نمود و سرانجام با پایداری خانم فروغ آذرخشی و عشق و علاقه وی در این زمینه مدرسه همچنان دائر ماند.
دبستان فروغ در ابتدا با سه نفر دانش آموز کلاس اول و چهار نفر دانش آموز کلاس دوم کار خود را آغاز نمود و بتدریج کلاس های سوم، چهارم و پنجم هم دایر نمود و سرانجام فروغ توانست در سالروز تولد پیامبر اکرم (ص) جشن مفصلی را به عنوان افتتاحیه مدرسه ترتیب دهد. با گسترش و فعالیت این دبستان بتدریج با کسری بودجه و کمبود امکانات روبرو گشت، و شرکت فرهنگ خراسان برای تداوم کار فروغ به این دبستان اعانه و کمک پرداخت نمود. احمد قوام (قوام السلطنه) که در این سال ها والی خراسان بود مبلغ ۲۰۰۰ ریال به این مدرسه کمک نمود و با پیشرفت کار، خانم فروغ آذرخشی موفق شد از دانش آموزان امتحان کلاس پنجم را به صورت نهایی برگزار نماید و همگی دانش آموزان گواهی قبولی دریافت نمایند. شکوه صارمی در مورد سال های بازنشستگی فروغ می نویسد:
«بانو فروغ آذرخشی از بدو تأسیس تا سال ۱۳۲۸ ش. به مدیریت و تدریس مشغول بوده و اکنون به بازنشستگی نائل آمده است و فعلاً در منزل شخصی کوچه دادگستری پشت دبستان فروغ به استراحت مشغول است. در خیابان پهلوی کوچه ایست بنام دادگستری و ساختمان جدید دادگستری در آنجا قرار دارد. دبستان فروغ هم یکی از منازل عادی کوچه است.»
دبستان بانوان
پس از تأسیس دبستان فروغ، دبستان دیگری توسط فروغ بنام بانوان در سال ۱۲۹۸ ﻫ.ش تأسیس شد، فروغ سرپرستی این مدرسه را به خواهرش شاهزاده بانو قهرمانی واگذار نمود. فروغ آذرخشی در سال ۱۲۹۷ در محله بالا خیابان کوچه شیخ عبدالحسین منزل شخصی بنام شهیدی را با ماهی ۳۰۰ ریال اجاره کرد و به کمک خواهرش در این راه از هر گونه تلاش و کمکی در جهت ادامه کار مدرسه دریغ ننموده و بخشی از ثروت و درآمدهای خود را در این راه هزینه کردند. بعدها به پاس خدمات بانو قهرمانی مدرسه ای بنام او، بانوان نامگذاری شد. شهریه دانش آموزان این مدرسه از طریق اعانه و بودجه ای که از سوی مسئولین مدرسه پرداخت و جمع آوری می شد و پس از شهریور ۱۳۲۰ در کوچه باغ سنگی با کمک و نظارت آموزش و پرورش همچنان به فعالیت آموزشی خود ادامه داد.
دبستان عصمتیه
دبستان عصمتیه را بعضی از افراد دومین مدرسه دخترانه در شهر مشهد می دانند. این مدرسه با اقدام و همکاری مرحوم سید حسن علمی در سال ۱۳۳۵ ﻫ.ق با مجوزی که از اداره معارف دریافت نمود دائر گشت. سید حسن علمی که در ابتدا خانه اش مرکز تعلیم و تعلم دختران بود به کمک همسرش حاجیه بی بی عصمت الشریعه، اولین امتیاز مدرسه را از دولت دریافت و به تعلیم دختران همت گماشت. این مدرسه همانند مدرسه فروغ در ابتدا با مخالفت ها و مشکلاتی در نصب تابلو و تهدید به تعطیلی و مزاحمت های دیگری روبرو بوده است ولی سرانجام رسمیت یافت.
دبستان ارض اقدس
این دبستان در واقع سومین مدرسه دخترانه ای می باشد که توسط خانم ملکه ابوالملکی قاجار در سال ۱۳۳۵ ﻫ.ق تأسیس شده است. این مدرسه از طریق پرداخت شهریه دانش آموزان و اعانه های مردمی، اداره می شده است.
دبستان های عزتیه و گوهریه
دبستان عزتیه به مدیریت شاهزاده خانم مجاهد در سال ۱۳۰۰ ش و مدرسه گوهریه در سال ۱۳۰۳ش به همت و تلاش زرین تاج خانم هوشیاران تأسیس شده و این مدارس با کمک مالی مؤسسین و عواید و کمک های مردمی و پرداخت شهریه دانش آموزان اداره شده اند.
این تعداد مدارس در مجموع مدارس دخترانه ای هستند که در شهر مشهد قبل از روی کار آمدن رضاشاه فعالیت آموزشی داشته اند. آمار و احصائیه های سالنامه معارف در سال های ۱۲۹۷، ۱۳۰۳، ۱۳۰۴ و ۱۳۰۶ گزارش هایی از تعداد مدارس و نحوه اداره آن ها درج نموده اند. در مجموع این مدارس در نحوه اداره، مسائل مالی، مشکلاتی داشته و نتوانسته به کار خود ادامه بدهند.
دبستان شرافت
تأسیس مدارس دخترانه در عصر پهلوی همزمان با دیگر تحولات این دوره رو به گسترش نهاد. علاوه بر تأسیس مدارسی که در دوران مشروطه به آن ها اشاره شد، در این دوره نیز مدارس دخترانه در محلات مختلف شهر مشهد تأسیس شد. دبستان شرافت در سال ۱۳۰۴ در پایین خیابان در انتهای کوچه حوض خرابه (باغ حسن خان) تأسیس شد. مؤسس این مدرسه خانم شرافت الدوله بود که در سال ۱۳۰۰ خورشیدی به اتفاق پدرش به مشهد آمد. نامبرده که تحصیلاتش را در تهران گذرانده بود، پس از ورود به مشهد اقدام به تأسیس این مدرسه نمود. مدرسه شرافت همزمان با دیگر مدارس دولتی تاسیس شد. مدیر مدرسه در سال ۱۳۱۰ آقای ملکی بوده است. از دیگر مدارس دخترانه عصر پهلوی اول می توان از این مدارس نام برد، دبستان گوهرشاد، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی در ابتدای خیابان خسروی در محل سابق انبار اداره فرهنگ، دبستان پروین (آزرمی) سال ۱۳۱۲ کوچه سلام خیابان بهار به صورت استیجاری تأسیس، دبستان هفده دی در سال ۱۳۱۴ در محله سراب تأسیس و سپس به کوچه یزدی آباد بالاخیابان منتقل شد. صاحب امتیاز این مدرسه شخصی بنام هادی پوربزاز بود و ماهی ۱۱۰۰ ریال اجاره می داده است. دبستان ایراندوخت در سال ۱۳۱۸ در کوچه چهارباغ منزل شخصی بنام قائم مقامی راه اندازی شد. این دبستان بعدها به کوچه روبروی اداره کل در انتهای کوچه منتقل گشت. سال ۱۳۰۸ دبستان ملی محمودیه در محل کوچه بهادر منزل حسینقلی مهاجر با بودجه شخصی خانم طوسی محمودی تأسیس و به ریاست ایشان اداره شد. این مدرسه در سال ۱۳۰۹ به محل کوچه شوکت الدوله باغ شخصی آقای شوکت الدوله در سال ۱۳۱۰ دبستان و دبیرستان محمودیه را بنام شاهرضا نامگذاری کردند و این دبستان به کوچه حمام سالار منتقل شد در سال ۱۳۱۲ که اکثر مدارس دولتی شد و در اختیار اداره معارف قرار گرفتند این مدرسه به دو شعبه تقسیم و شاهرضای شماره ۳ و ۴ نامگذاری شد. در سال های بعد شاهرضای شماره ۳ بنام آزرمی و شماره ۴ بنام پروین اعتصامی نامگذاری شدند.
دبستان پرتوی
بانو خدیجه رضایی نظامی فرزند شیخ حسن در سال ۱۳۰۴ مکتب خانه ای تأسیس و آن را اسلامیه نامید. این مکتب خانه در سال ۱۳۰۸ اسلامیه بانوان نامیده شد. اداره معارف در سال ۱۳۱۱ مجوز تأسیس مدرسه شش کلاسه ای را به ایشان داد و بنام مخدرات اسلامی نامگذاری شد. تا این سال بخش عمده ای از هزینه های مدرسه توسط خانم رضایی پرداخت می شد و اداره معارف نیز ماهیانه ۲۰۰ ریال کمک هزینه در اختیار مدرسه قرار می داد. خانم رضایی مدت ها مدرسه را با سختی و مشقت اداره نمود. پس از فوت ایشان در سال ۱۳۲۱ مدرسه کماکان به کار خود ادامه داد و سرانجام این مدرسه در سال ۱۳۲۷ به ساختمانی دولتی واقع در خیابان گنبد سبز کوچه فروغ منتقل گشت و اداره معارف نام این مدرسه را به پاس خدمات علیمحمد پرتوی مدیر کل فرهنگ خراسان دبستان پرتوی نامید.
دبیرستان های دخترانه در مشهد حاصل تلاش های فروغ
در مشهد به علت موانع و مشکلاتی که بر سر راه مدارس دخترانه وجود داشت تا مدتی دبیرستان دخترانه تأسیس نشد. در مورد سابقه اولین سال تأسیس دبیرسان دخترانه، منابع موجود و افراد اطلاعات دقیقی را ارائه نمی دهند. چنین به نظر می رسد که پی از تأسیس دبیرستان پسرانه و دبستان های شاهرضا، آستان قدس دبیرستانی نیز مخصوص دختران تأسیس نموده است که مکان ثابتی نداشته و به صورت استیجاری اداره می شده است. روزنامه آفتاب شرق مورخه ۴/۹/۱۳۱۴ در مورد دبیرستان دخترانه چنین می نویسد:
«چون محل سابق دبیرستان اناث شاهرضا برای ورزش محصلات محلی نداشت اداره معارف منزل مرحون شجاع التولیه را که واقع است در خیابان پهلوی از آستان قدس اجاره نموده است و دبیرستان مزبور را به محل جدید انتقال داده اند محل فعلی دارای میدان آبرومندی برای ورزش بوده و بعلاوه تعمیرات کافی در آن بعمل آمده است...»
در فهرست اسناد سازمان ملی ایران مشخصات کارکنان دبیرستان نسوان مشهد از مهر ۱۳۱۳ دیده می شود لذا براساس قرائن و مدارک موجود تأسیس دبیرستان دولتی دختران را بایستی در سال تحصیلی ۱۳-۱۳۱۲ دانست. علت عدم توجه به آموزش متوسطه در بخش دختران را علاوه بر موانع و مشکلات آموزشی، بایستی در این نکته نیز جستجو کرد که بسیاری را اعتقاد بر این بود که خواندن شش کلاس ابتدایی برای باسواد شدن دختران کافی است و ادامه تحصیل در مقطع دبیرستان را برای دختران ضروری نمی دانستند. از طرفی رفتن دختران به مدرسه و ورزش کردن آن ها بهانه خوبی بدست مخالفین متعصب می داد که آنان را مورد تمسخر و تهدید و توهین قرار دهند و لذا تا مدت ها مدرسه متوسطه دختران در مشهد تأسیس نشد. اقدام بانو آذرخشی (فروغ) را قبل از تأسیس مدارس دولتی بایستی در ردیف اولین اقدام برای تأسیس دبیرستان دخترانه در شهر مشهد دانست. خانم فروغ آذرخشی با همت و شهامت خاصی مدرسه و دبیرستان فروغ را با وجود مخالفت های شدید دایر و چندین سال در این راه مبارزه نمود. ضمن فعالیت در مقطع ابتدایی، در سال ۱۳۰۹ مجوز کلاس اول متوسطه دخترانه را از اداره ایالتی معارف و اوقاف خراسان دریافت و در کنار مدرسه ابتدایی، دبیرستان دخترانه را تأسیس نمود. این اقدام در سال ۱۳۱۱ مجدداً مورد تأیید اداره معارف قرار گرفت و مجوز قبلی ایشان تأیید شد.
فروغ آذرخشی در آذرماه ۱۳۴۲ در مشهد زندگانی را بدرود گفت، علی آذری از نویسندگان و شاگردان مدرسه رحیمیه مشهد، اشعار زیر را به پاس خدمات وی پس از رحلتش سروده است:
در رثاء بانوی بزرگ خراسان شاهزاده خانم فروغ آذرخشی
در خطه ی بزرگ خراسان پدید شد آزاده ای که داشت فروغی چو انوری
بنیان گذار مکتب طرز جدید شد شهزاده ای که داشت نبوغ سخنوری
مردانه او قیام بسود زنان نمود بود آن قیام پاک و زیانی در آن نبود
از جهل و بیسوادی زن ها فغان نمود باور نما، که همچو زنی در جهان نبود
در عصر پرمخالفت و تاریک جنگ دَهر بنیان گذار مدرسه ی اختران شد
در دوره ای، که بود هنر بهر زن چون زهر اندر مقام تربیت دختران شد
عمرش براه کسب کمال و هنر گذشت شیر اوژنی، که مظهر آتش بنام داشت
افسوس درگذشت، چه خوش مفتخر گذشت رادی که شهددانش و تقوی بکام داشت
شهزاده ی فروغ، که گوئی فرشته بود زنگ ظلام از دل نسل جوان زدود
بر منهم او نصیحت سوزان وشته بود ای پر فروغ زن، بتو از «آذری» درود
تهران- ۲۰ آذر ۱۳۴۲
س. علی آذری
دبیرستان ایراندوخت
دومین گام جهت تأسیس دبیرستان دخترانه توسط خانم طلعت دفتری برداشته شد. خانم طلعت دفتری در سال ۱۳۱۱ مجوز یک کلاس را از اداره معارف دریافت و در محل دبستان دولتی دوشیزگان واقع در کوچه باغ عنبر به صورت ضمیمه دبیرستان را تأسیس نمود، ایشان موفق شد تا پایان سال تحصیلی ۱۳۱۴ سه کلاس دوره اول دبیرستان را تکمیل کند. خانم طلعت دفتری، وسایل و امکانات کمک آموزشی را از محل بودجه مصوب اداره معارف دریافت می نمود. در سال تحصیلی ۱۶-۱۳۱۵ نام این آموزشگاه به ایراندوخت تغییر یافت. چنین به نظر می رسد که در این سال مدرسه دولتی شده است.
به علت عدم درج مشخصات دبیرستان های دخترانه، گاهی تناقض ها و تفاوت های در شروع تأسیس و نامگذاری مدارس دخترانه دیده می شود. در دفتر ارسال و مراسلات موجود در بایگانی اداره کل آموزش و پرورش خراسان تا سال ۱۳۱۵ نامی از دبیرستان های دخترانه برده نشده است و اقداماتی که توسط فروغ و خانم دفتری صورت گرفته، جنبه ملی و شخصی داشته است. در سال تحصیلی ۱۷- ۱۳۱۶ در لیست دفتر ارسال و مراسلات اداره کل آموزش و پرورش نام دبیرستان دولتی ایراندوخت دیده می شود. در سال های بعد مدرسه خانم طلعت دفتری به کوچه باغ نادری منتقل و خانم دفتری همچنان مدیریت مدرسه را بر عهده داشته است. پس از درگذشت ایشان، در سال تحصیلی ۱۸-۱۳۱۷ مدیریت مدرسه بر عهده خانم فروغ مظفری گذاشته شد و ایشان با سه کلاس دوره اول متوسطه مدرسه را اداره کردند و بتدریج با افزایش دانش آموزان در سال های ۲۳-۱۳۲۲ مجوز دو کلاس چهارم و پنجم متوسطه را دریافت و دانش آموزان این دو کلاس نیز مشغول تحصیل شدند. پس از سال ۱۳۲۳ دبیرستان خانم دفتری مجوز تأسیس کلاس فنی و حرفه ای را نیز برای اولین بار از سوی اداره معارف دریافت نمود.
دبیرستان شاهدخت
دبیرستان شاهدخت اولین مدرسه دولتی دخترانه شهر مشهد می باشد که از سال ۱۶-۱۳۱۵ فعالیت آموزشی خود را با سه کلاس آغاز نمود. در فهرست دفتر ارسال و مراسلات اداره کل آموزش و پرورش نام این مدرسه از سال ۱۳۱۶ دیده می شود و همچنین در سال تحصیلی ۱۷-۱۳۱۶ در لیست دفتر ارسال و مراسلات نام دبیرستان دولتی ایراندوخت به عنوان دومین مدرسه دولتی دخترانه مشاهده می گردد.
اداره معارف کلاس های دوره دوم دبیرستان شاهدهت و ایراندخت را در یکدیگر ادغام و محل این دو مدرسه را نیز به کوچه روبروی اداره کل آموزش و پرورش (فعلی) منتقل نمود. مجدداً این دو مدرسه دخترانه به محل دیگری انتقال داده شدند و بنام دبیرستان ابومسلم نامگذاری گردیدند. مدیریت دو مدرسه به عهده خانم حبیبه فیوضات واگذار شد. سیکل اول دبیرستان شاهدخت و ایراندخت در سال ۲۴- ۱۳۲۳ به محل جدیدی واقع در خیابان امام خمینی (پهلوی سابق) جنب سینما ایران منتقل گشت. به علت افزایش تعداد دانش آموزان و مشکلاتی نظیر کمبود جا و مکان سیکل اول و دوم این دبیرستان ها در سال تحصیلی ۲۵-۱۳۲۴ درهم ادغام و به صورت دو دبیرستان مستقل و جداگانه فعالیت آموزشی خود را دنبال کردند.
در سال تحصیلی ۲۷-۱۳۲۶ دبیرستان شاهدخت/ آزادگان فعلی/ در محل فعلی، به منزل شخصی آقای مؤید ثابتی واقع در خیابان جهانبانی منتقل گشت و سال های بعد هم تا به امروز در همین محدوده فعالیت آموزشی دارد. دبیرستان ایراندخت نیز به محل سابق واقع در کوچه روبروی اداره کل منتقل گشت. در سال ۱۳۲۶ به علت انحلال دبیرستان ملی فروغ و به منظور تقدیر از خدمات فرهنگی بانو فروغ آذرخشی دبیرستان ایراندخت به دبیرستان فروغ تغییر نام داده شد. این مدرسه در اثر فعالیت مدیران و افزایش کلاس ها گسترش بیشتری یافت و دارای رشته های گوناگون شد. در سال ۱۳۲۸ این دبیرستان به محل دبستان گوهریه منتقل شد و در سال تحصیلی ۳۵-۱۳۳۴ با تلاش اداره فرهنگ ساختمان جدیدی برای دبیرستان فروغ ساخته و مورد بهره برداری قرار گرفت. این ساختمان و مجموعه آن در خیابان گنبدسبز کوچه فروغ قرار دارد و در حال حاضر دو مدرسه راهنمایی دخترانه و ابتدایی فعالیت آموزشی دارند. دبیرستان فروغ بعد از انقلاب به دبیرستان هفتم تیر تغییر نام یافته و هم اکنون در خیابان ضد فعالیت دارد.
در دبیرستان های دخترانه نیز همانند مدارس پسرانه فعالیت های فوق برنامه، نظیر: کتابخانه، سالن سخنرانی، خیاطی، آشپزخانه و فعالیت هایی نظیر کلوپ دینی و اخلاقی، کلوپ ادبی، خانه داری، انتظامات، سرود و موسیقی، نقاشی، زبان انگلیسی، ماشین نویسی و... انجام می گرفته است. پس از سال های ۲۷- ۱۳۲۶ تعداد دبیرستان های پسرانه و دخترانه با توجه به جمعیت شهر و استقبال والدین افزایش یافت.
نویسنده: مصطفی لعل شاطری
منابع:
۱- مهدی ملک زاده. تاریخ انقلاب مشروطیت. تهران: علمی، ۱۳۶۳.
۲- فخرالدین رشدیه. تاریخ مدارس نوین ایران. تهران: هیرمند، ۱۳۷۱.
۳- محمدصدر هاشمی. تاریخ جراید و مجلات ایران، تهران: کمال، ۱۳۶۳.
۴- محمدحسین قدوسی. خدمتگزاران شریف فرهنگ خراسان را بشناسید، نامه فرهنگ، ۱۳۳۱.
* ایرج آقاملایی. تاریخچه آموزش و پرورش نوین مشهد و اداره کل خراسان، مشهد: مرندیز، ۱۳۸۴.
نظر شما