به گزارش قدس آنلاین  به نقل از ایسنا ، منطقه خراسان جنوبی، قلعه‌ها نقطه عطفی در تاریخ سیاسی و امنیتی کشورها محسوب می‌شوند، به گونه‌ای که اگر تاریخ ایران باستان را بررسی کنیم متوجه می‌شویم به لحاظ وضعیت جغرافیایی فلات قاره ایران و شکل‌گیری تمدن‌های ایرانی در دشت‌های باز، ساخت قلعه و در امان ماندن از هجوم دشمنان از اهمیت زیادی برخوردار بود به شکلی که مهندسی ساخت قلعه‌ها از محرمانه‌ترین اطلاعات حکومتی دولت‌ها محسوب می‌شد.

در تاریخ جغرافیای سیاسی خراسان جنوبی نیز به دلیل واقع شدن این منطقه در دشت‌های باز قلعه‌های زیادی برای در امان ماندن مردم از هجوم دشمنان ساخته شده است.

آشنایی با قلعه بیرجند

علیرضا نصرآبادی، سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی بیرجند، در گفت و گو با خبرنگار ایسنا گفت: این قلعه که از نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان‌جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه‌ی غربی تپه‌ی ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد.

وی افزود: این قلعه با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره‌ی صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود، البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند.

سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی بیرجند،گفت: قلعه‌ بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره‌ی صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به‌ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.

نصرآبادی با بیان اینکه قلعه‌ بیرجند در دوره‌ی قاجاریه به‌طور کامل بازسازی و استفاده شده است، اظهار کرد: با توجه به شواهد موجود به وسیله‌ نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.

وی ادامه داد: این قلعه هفت برج دارد که شش برج از آن باقی مانده است.

سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی بیرجند، افزود: در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه‌ معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده‌ چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز شماری ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.

نصرآبادی با بیان اینکه قلعه‌ عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی است،  تصریح کرد: این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه‌ی نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.

وی ادامه داد: در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم‌های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه‌وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی‌هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.

مسئول پایگاه بافت تاریخی بیرجند، گفت: بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند.

وی تصریح کرد: روزنه‌هایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر است و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده است، دیوار بنا با فرم آمده آن هم‌چنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد.

نصرآبادی، یادآور شد: این قلعه دو در ورودی دارد که یکی از آنها در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی قرار دارد.

قلعه کوه شاخن

سرپرست نمایندگی میراث فرهنگی بیرجند،گفت: قلعه کوه شاخن در نزدیکی روستای شاخن، مرکز دهستان شاخنات بخش مرکزی و در فاصله 110 کیلومتری شمال بیرجند و در فاصله حدود یک کیلومتری جنوب شرقی آن واقع شده است.

وی افزود: این قلعه تاریخی در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و 30 دقیقه و 25 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 21 دقیقه و 35 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است.

نصرآبادی، اظهار کرد: با بررسی‌های مقدماتی و بر اساس ویژگی‌های این قلعه از قبیل موقعیت طبیعی، مصالح استفاده شده و نوع سفال‌ها می‌توان قدمت این قلعه را به دوره اسماعیلیه رساند.

وی تصریح کرد: این قلعه بزرگ که آثار معماری آن شامل حصار، برج‌ها، آب انبارها و فضاهای داخلی قلعه با توجه به وضعیت طبیعی کوه و بر اساس نقشه توپوگرافی زمین ساخته شده است، به گونه‌ای ساخته شده که از وضعیت طبیعی بیشترین استفاده گرفته شده، بدین معنی که در جبهه‌هایی از کوه که دارای پرتگاه و مناطق صعب العبوری است از استحکامات کمتری استفاده شده، ولی در قسمت‌هایی که دارای شیب کمتری است، از حصار و استحکامات دفاعی بیشتری استفاده شده است.

وی با بیان اینکه مصالح استفاده شده در ساخت این بنا شامل سنگ و آجر است، ادامه داد: از سنگ در ساخت حصار و برج‌ها و از آجر نیز از ساخت فضاهای داخلی قلعه کمک گرفته شده است.

قلعه باغ مود؛ قلعه‌ای پر از شگفتی و زیبایی

 حامد نداف‌مقدم، سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه نیز به ایسنا گفت: باغ و قلعه مود در حاشیه جنوبی روستای مود، در چهل کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد.

وی افزود: در مرکز باغ محل تقاطع دو خیابان طولی و عرضی ساختمانی وجود دارد که متعلق به دوره صفویه است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه ادامه داد: در داخل باغ بقایای عمارتی عظیم با تزئینات زیبای نقاشی دیده می‌شود که عمارتی تشریفاتی بوده و شامل چند ایوان، بقایای یک هشتی راهروها و اتاق‌ها است.

نداف‌مقدم گفت: آنچه از زوایای امر مشهود است، اینکه عمارت طی دو مرحله ساخته شده که قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه و عمارت دوم بنایی مربوط به دوران قاجار است.

وی ادامه داد: آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید اینکه این بنا در اصل قلعه‌ای دفاعی باوجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد بوده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه گفت: این بنا با مساحت 60270 متر مربع دارای یک حصار و 20 برج مدور است که با فاصله‌های مشخصی در حصار باغ واقع شده‌اند.

نداف‌مقدم تصریح کرد: علاوه بر برج‌ها، یک خندق به عرض تقریباً 10 متر دور تا دور حصار حفر شده که دفاع از قلعه را آسانتر می‌کرد.

وی یادآورشد: ورودی اصلی باغ در میانه ضلع شمالی آن قرار دارد و در دو طرف ورودی، دو برج و دو اتاق کوچک برای سکونت نگهبانان دیده می‌شود.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه تصریح کرد: در داخل قلعه بقایایی یک هشتی، راهروها و اتاق‌ها برجای مانده است.

نداف‌مقدم با بیان اینکه ورودی بنا دارای یک ایوان با دو ستون قطور چهار ضلعی است، اظهار کرد: پس از ایوان، یک تالار وسیع دیده می‌شود.

وی گفت: نقشه این بنا به گونه‌ای طراحی شده که با تعبیه درهای متعدد دستیابی به فضاهای گوناگون به راحتی صورت می‌گیرد.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه ادامه داد: مصالح استفاده شده در ساخت حصار و برج‌ها خشت و چینه است، این عمارت دارای تزئینات بسیار هنرمندانه نقاشی روی گچ است که شامل نقوش گل، بته و پرندگان است.

وی یادآور شد: در مرکز باغ عمارتی ساخته شده که ویژگی‌های معماری آن تداعی کننده نوع معماری اواخر قاجار و اوایل پهلوی است.

قلعه برکوه؛ بنایی ماندگار از دوره اسلامی

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه درخصوص قلعه برکوه سربیشه نیز گفت: در مرکز شهر سربیشه بر فراز تپه‌ای مشرف به کل سربیشه بقایای قلعه‌ای به چشم می‌خورد، که با شماره 12577 در فهرست آثار باستانی کشور ثبت شده است.

نداف‌مقدم با بیان اینکه برکوه یکی از روستاهای زیبا در خراسان جنوبی است، افزود: روستای کوچک برکوه در کنار رشته کوه‌های مومن آباد قرار دارد و به دلیل قرار گرفتن آن در منطقه کوهپایه‌ای آن را "برکوه" نامیده‌اند.

وی اظهار کرد: از نظر سابقه تاریخی دارای قدمت زیادی است و به 800 تا 1000 سال پیش می‌رسد، وجود برج‌های دیدبانی در نوک کوه مزار و قلعه برکوه گواهی بر این مدعا است.

نداف‌مقدم ادامه داد: قلعه کهنه سربیشه در بخش جنوبی شهر سربیشه در مرکز و بلندترین قسمت بافت کهن این شهر در خراسان جنوبی قرار گرفته که متعلق به دوره‌های مغول تا صفویه است و بر فراز تپه‌ای به ارتفاع حدود 10 متر و مشرف به کل سربیشه بنا شده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه گفت: ورودی این روستا قلعه زیبای برکوه قرار داشته که سابقه تاریخی زیادی دارد.

نداف‌مقدم تصریح کرد: این روستا به دلیل قرارگرفتن روی یک بافت ماسه سنگ، شیل و مارن خاکستری رنگ و آهک ایجاد شده که در برش‌ها و در محل‌های مختلف این ساختار به خوبی مشخص است.

وی ادامه داد: پراکندگی آثار سفالی قلعه نشان دهنده استفاده از قلعه در دوران اسلامی است. سفال‌های لعاب‌دار به رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و مقداری سفال‌های آبی و سفید رایج در دوره صفویه از نمونه سفال‌های موجود در سطح قلعه است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه گفت: در این قلعه که بخشی از حصار خارجی و بقایای برج‌هایی از آن قابل مشاهده است، از نظر اول نمی‌توان فرم کلی را تشخیص داد.

نداف‌مقدم با بیان اینکه پراکندگی آثار سفالی قلعه نشان دهنده استفاده از قلعه در دوران اسلامی است، افزود: سفالهای لعاب دار به رنگهای آبی فیروزه ای و مقداری سفالهای آبی و سفید رایج در دوره صفویه از نمونه سفالهای موجود در سطح قلعه می باشند

قلعه درح

وی ادامه داد: بر فراز صخره‌ای سنگی در شمال درح بقایای مختصری از قلعه‌ای به ابعاد حدود 30× 30 متر دیده می‌شود که مصالح بکار رفته در ساخت بنا سنگ و خشت خام است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری سربیشه با بیان اینکه پلان قلعه با توجه به وضعیت توپوگرافی کوه و به تبعیت آن شکل گرفته است، گفت: فضاهای داخل قلعه بیشتر تخریب شده‌اند و فقط بخش‌هایی از حصار خارجی و برج‌ها قابل تشخیص هستند.

نداف مقدم یادآورشد: سفال‌های موجود شامل سفال‌های ساده و بدون لعاب و سفال‌های لعابدار به رنگ‌های آبی و فیروزه‌ای است.

فورگ؛ قلعه‌ای به بلندای تاریخ خراسان جنوبی

علی صالحی سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان نیز در گفت و گو با ایسنا گفت: قلعه فورگ ارگی در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی است.

وی افزود: از نظر پیشینه تاریخی محوطه، ساخت قلعه فورگ در زمان نادرشاه افشار به وسیله میرزا بقاخان حاکم منطقه شروع شده و پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساختمان قلعه را به اتمام رسانده است.

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان افزود: تاریخ ساخت این قلعه در کتاب "دیوان لامع"، نوشته محمد رفیع بن عبدالکریم در میانی، سال ۱۱۶۰ ه.ق. ذکر شده است.

صالحی اظهار کرد: مولف کتاب عین الوتابع، قلعه را این گونه توصیف کرده است؛ "قلعه فورگ در روی کوهی است که از آجر پخته، دیوار و باروج آن را به طور محکم ساخته‌اند و پایه آن را سنگ چین کرده‌اند و دو شیر در اطراف خود داشته با دو خاکریز که قطر هر یک پنج در پنج است".

وی ادامه داد: قلعه فورگ بعد از قلعه الموت مهم‌ترین مقر حضور اسماعیلیان به حساب می‌آمده و در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند.

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان گفت: قلعه فورگ در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر اسدیه واقع شده است.

صالحی تصریح کرد: فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل سه قسمت است که قسمت اول، محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است، قسمت دوم، محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهم‌ترین بخش قلعه است، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است.

وی با بیان اینکه قلعه مجموعاً دارای ۱۸ برج بوده که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده است، افزود: مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است.

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان گفت: این قلعه بر بالای صخره‌ای سنگی پس از قرون متمادی همچنان در تاریخ قامت خود را استوار نگهداشته است، هم‌چنین بر بلندای حصار و برج‌ها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی برای دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود.

صالحی اظهار کرد: با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است.

وی یادآور شد: آخرین مرحله معماری آن مربوط به دوره افشاریه بوده که حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره است.

قلعه کل حسن صباح؛ دومین مرکز دفاعی اسماعیلیان

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان گفت: قلعه کل حسن صباح یا دژ مومن آباد در نزدیکی روستای "تغندیک" شهرستان درمیان قرار دارد.

وی افزود: این قلعه با ارزش‌ترین و مهم‌ترین قلعه اسماعیلیان در منطقه تاریخی قهستان و دومین مرکز دفاعی آنها پس از قلعه الموت است.

صالحی با اشاره به اینکه در غربی‌ترین بخش این قلعه بقایای معماری به صورت تل خاک بر فراز کوه قابل مشاهده است، اظهار کرد: این فضا به وسیله یک راهروی باریک با عرض حدود 3 متر به بخش مرکزی منتهی می‌شود.

وی ادامه داد: عناصر معماری این قسمت شامل راهروها،  اتاق‌ها و تالار های بزرگی است که از سنگ ساخته شده‌اند.

قلعه اسدیه؛ بنایی به جا مانده از گذشتگان

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان گفت: قلعه اسدیه در مرکز شهراسدیه بنایی حکومتی بوده است.

صالحی گفت: این بنا که به لحاظ نقشه و فرم ساخت با داشتن چهار برج در چهار گوشه علاوه بر عملکرد مسکونی، عملکرد دفاعی نیز داشته، از بناهای ساخته شده در دوره قاجار به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: در ضلع شمالی این بنا باغ بزرگی وجود داشته که اکنون به پارک تبدیل شده و ضلع جنوبی بنا دارای یک طبقه و ضلع شمالی دارای دو طبقه است که طبقه فوقانی با معماری اشرافی تر محل سکونت حاکم و طبقه پایین به عنوان انبار و محل سکونت خدمه استفاده می‌شده است.

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان گفت: طبقه دوم مشرف به باغ دارای ایوانی است با پوشش مسطح و چوبی که دو ستون چهار ضلعی با سر ستون‌های تزئینی، طاق ایوان را حمل می‌کند.

صالحی ادامه داد: این قلعه با نقشة چهار ضلعی ساخته شده و ورودی اصلی در ضلع جنوبی آن واقع شده است.

وی با بیان اینکه این بنا دارای شش برج مدور است که در اضلاع جنوبی، غربی و شمالی قرار دارند، گفت: ورودی در ضلع جنوبی است و پس از آن فضای هشتی قرار گرفته که دارای پوشش گنبدی از نوع عرقچین است.

سرپرست نمایندگی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درمیان اظهار کرد: از دیگر فضاهای موجود در این ضلع باید به راهرو ارتباطی، اتاق‌های متعدد و مطبخ و هیزم‌دان اشاره کرد.

صالحی تصریح کرد: قلعة درخش دارای دو حیاط مرتبط با یکدیگر است و فضای هشتی توسط یک راهرو به حیاط اول منتهی می‌شود که فضاهای اصلی قلعه در اطراف این حیاط شکل گرفته‌اند.

قلعه رستم خوسف؛ قلعه‌ای صعب العبور اما دیدنی

علیرضا شناسایی سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف نیز در گفت و گو با ایسنا گفت: قلعه رستم در جنوب شرقی شهر خوسف و در غرب روستای کوچکی به نام "گنج" بر فراز تپه‌‏ای رفیع‌ که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد.

وی افزود: این اثر در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۱۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف اظهار کرد: چون این قلعه در محلی واقع شده که دسترسی به آن آسان نبوده، لذا آسیب کمتری متوجه برخی از فضاهای آن شده است.

شناسایی تصریح کرد: این قلعه به دلیل مسیر سخت آن که دسترسی برای هر کسی امکانپذیر نبوده نام "قلعه‌ی رستم" به خود گرفته است.

وی ادامه داد: قلعه رستم یکی از قلعه‌های اصلی اسماعیلیان قهستان بوده و به نوشته سایت میراث فرهنگی ساخت اولیه قلعه به دوره ساسانیان برمی‌گردد که توسط اسماعیلیان بازسازی و مجدد مورد استفاده قرار گرفته است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف با بیان اینکه در بعضی متون از این قلعه بعنوان "قلعه دختر" نیز نام برده شده است، گفت: این قلعه نسبت به بسیاری از قلعه‌های اسماعیلیه در قهستان سالم‌تر است و اگر روزی کاوش‌های لازم و بازسازی در آن صورت گیرد، بسیار جالب توجه خواهد بود.

قلعه بصیران؛ آیینه تمام نمای فرهنگ مردم بومی

شناسایی افزود: قلعه بصیران یکی از قلعه‌های کهن خراسان جنوبی است که در روستای بصیران از توابع شهر خوسف واقع شده و این قلعه آیینه تمام نمای فرهنگ مردم بومی این روستا است.

وی ادامه داد: قلعه بصیران از لحاظ معماری و عناصر و اجزای تشکیل دهنده شباهت زیادی با سایر قلعه‌های دفاعی دوران قاجار در منطقه جنوب خراسان دارد.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوسف گفت: ساخت بنای این قلعه مربوط به اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجاریه بوده و انطباق با اقلیم جغرافیای بیابانی، از مهم‌ترین ویژگی‌های منحصر به فرد این قلعه است.

شناسایی تصریح کرد: برج‌ها، حصار، ورودی، راهروها، تالارها، اطاق‌ها و حیاط که بخشی از اجزای تخریب شده قلعه هستند، بخش‌های اصلی قلعه را تشکیل می‌دهند.

قلعه کوه قاین؛ نمادی از فرهنگ و تمدن

شاهرخ عباسی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قاین نیز در گفت و گو با ایسنا گفت: قلعه‌کوه قاین در فاصله‌ی 3 کیلومتری جنوب شهر قاین برفراز کوهی مرتفع و صعب‌العبور ساخته شده‌ است. وی افزود: این قلعه از سمت جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال مشرف به دشت قائن است.

رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قاین تصریح کرد: شکل معماری و فرم طاق‌ها، تاقچه‌ها و درگاه‌های به جامانده و تشابه آن با آشیانه‌ی عقاب در غرب استان فارس قدمت این قلعه عظیم سنگی را تا دوره‌ ساسانیان تأئید می‌کند.

عباسی با بیان اینکه آنچه مبرهن است اینکه قلعه فعلی بر ویرانه‌های قلعه‌ی قدیمی ساخته شده است، افزود: مصالح عمده که در ساختمان این قلعه به‌کار رفته سنگ و ساروج بوده و همه سطوح دیوارها و بدنه‌ی بیرونی حصار برج‌ها، بندکشی شده است.

وی ادامه داد: این قلعه دژ دفاعی محکمی در برابر حملات مهاجمان بوده و گنجایش هزاران سرباز را داشته است.

رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قاین تصریح کرد: خواجه‌نصیرالدین طوسی در زمان طوفان ایل‌غارهای وحشی به ایران در این قلعه پناهنده شده و کتاب "اخلاق ناصری" را به نام ناصرالدین محتشم قهستانی فرمانروای قائنات در همین محل نوشته است.

عباسی بابیان اینکه قلعه‌کوه قاین در اواخر قرن 5 هجری مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع منطقه‌ قهستان بوده‌است، اظهار کرد: معماری قلعه با استفاده از ناهمواری‌های کوه از دو بخش سربازان و جنگجویان و قسمت امیرنشین تشکیل شده‌است.

وی یادآورشد: این مجموعه‌ عظیم سنگی که به طول حدود 400 متر در جهت غرب به شرق و پر از ارتفاعات رشته‌ی کوه قهستان کشیده شده‌، با شماره‌ی 4803 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری است.

قلعه شاهدژ نهبندان؛ بزرگ‌ترین شهر سنگی مخروبه شرق ایران

علی شبانی سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان نیز به ایسنا گفت: دهستان از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری قلمرو و پناهگاه اسماعیلیان بوده و پیروان حسن صباح در آنجا برای مبارزه با حکومت مرکزی و خلافت بنی‌عباس نسبت به ساختن استحکامات و قلاع متعددی اقدام کرده‌اند و برای عملی‌ کردن اهداف خود فدائیانی در این سلسله قلاع تربیت می‌کردند که یکی از این سلسله قلاع، قلعه شاهدژ نهبندان بوده است.

وی افزود: قلعه "شاهدژ" در 6 کیلومتری شرق نهبندان و ابتدای جاده‌ "نهبندان– زابل" و در نزدیکی روستای خوانشرف در ارتفاع 1410 متری از سطح دریای آزاد، در فضای وسیع قله کوهی منفرد که از اطراف به دشت‌های باز و وسیع و روستای خوانشرف اشراف دارد، قرار گرفته و به نام‌های شاهدژ و قلعه شاهی یاد شده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان اظهار کرد: این قلعه در یک موقعیت استراتژیک قرار گرفته و از سویی در محل عبور کاروان‌ها از چندین مسیر به این شهرستان واقع شده است.

شبانی افزود: قدمت این قلعه به دوره‌ ساسانی برمی‌گردد، اما بیشترین توسعه‌ی آن در دوره‌ اسماعیلیه بوده است، چون اسماعیلیان آن را در قرن پنجم از شاه شجاع خریداری و بر حسب نیاز به توسعه و استحکام بخشی به آن اقدام کردند.

وی ادامه داد: در این دوران جمعیتی بیش از 3000 نفر در این قلعه زندگی می‌کردند و در واقع یک نوع قلعه شهر بوده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان گفت: این قلعه تنها یک راه ورودی دارد و هر کس قصد ورود به آن را داشته باشد باید از مسیری که از پائین یک کوه در شرق نهبندان به بالای این کوه رفته تا به قلعه برسد، در کوهپایه‌های این کوه اتاقک‌هایی برای نگهبانی تعبیه شده و در هریک برای 2 نفر جا وجود دارد و در این اتاقک‌ها نگهبانان از این قلعه محافظت می‌کرده‌اند.

شبانی تصریح کرد: در ابتدای این قلعه کوچه‌ها و گذرگاه‌هایی به چشم می‌خورد که نوع ساختار آنها موید این موضوع است که این قلعه به‌عنوان یک پادگان استفاده می‌شده است.

وی ادامه داد: بخش عمده مصالح ساختمانی این قلعه از سنگ است اما در برخی جاها از آجر و ملات نیز استفاده شده است که به کار بردن آجر به‌ندرت دیده می‌شود.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان گفت: از نظر معماری این قلعه به دو نوع بنا تقسیم می‌شود نوع اول بناهایی هستند که با ملات ساخته شده و دارای ارتفاع و استحکام بیشتری نسبت به سایر بناها دارد و اصطلاحاً شاه‌نشین قلعه محسوب می‌شوند.

شبانی افزود: نوع دوم بناهایی هستند که بدون ملات ساخته شده‌اند و ارتفاع کمتری دارند و از این بناها برای سکونت فدائیان و سربازان مدافع قلعه استفاده می‌شده است.

وی ادامه داد: قسمت عمده این قلعه از نوع دوم بوده و به صورت محله‌ای و متراکم ساخته شده‌اند و معابر و کوچه‌های متعددی در میان فضاهای معماری و محلات ایجاد شده است و میدان گاه‌هایی برای اجتماع فدائیان منظور شده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نهبندان گفت: سقف بناهای شاه‌نشین به‌صورت ضربی پوش و بقیه واحدهای مسکونی احتمالاً با چوب و خاشاک پوشش می‌شده‌اند.

شبانی تصریح کرد: در این قلعه حوض انبارهای متعددی نیز برای ذخیره‌ی آب باران تعبیه شده و یکی از این حوض انبارها به‌صورت پلکانی ایجاد شده که به صورت آب تصفیه‌کن عمل می‌کرده است.

وی یادآورشد: به‌علت اشرافیت کامل این قلعه به شهر نهبندان و قلعه‌ی قدیمی دیگر آن در همه زمان‌ها مورد توجه حاکمان وقت قرار می‌گرفته است.