در ادبیات دینی از دو عنوان جهاد اکبر و جهاد اصغر زیاد سخن به میان آمده است و بسیاری از متدینان با این دو مفهوم به‌خوبی آشنا هستند. در این زمینه قرآن کریم از اصطلاح دیگری تحت عنوان جهاد کبیر سخن به میان آورده است که پیامبر اعظم(ص) و به تبع ایشان مؤمنان را به این جهاد دعوت کرده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در ماه‌های اخیر در پی دعوت مکرر مسؤولان کشور به ایستادگی در راه انقلاب و قد خم نکردن در برابر دشمنان دین و دشمنان کشور، مسأله جهاد کبیر را مطرح و جامعه را با این اصطلاح قرآنی آشناتر کردند. هر چند ورود این اصطلاح به ادبیات سیاسی و دینی عمومی جامعه ما دیرهنگام صورت‌ گرفته است و هنوز سالی از این بیان روشن گر رهبر معظم انقلاب اسلامی نمی‌گذرد اما باید توجه داشت که مفهوم جهاد کبیر و دستور ایستادگی در راه خدا و تبعیت نکردن از خواست دشمن و سر خم نکردن در برابر دشمنان دین ازجمله مفاهیم اصلی دین و از خواسته‌های ماندگار اسلام از مسلمین است. از این جهت مسأله جهاد کبیر را می‌توان از اصلی‌ترین مطالبات رهبری از همه مسؤولان و دلسوزان انقلاب اسلامی دانست.

 جهاد کبیر در قرآن کریم‌
«فَلَاتُطِعِ الْکَافِرِینَ وَ جَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا» (سوره مبارکه فرقان آیه 52)؛ «ای پیامبر! پس از کافران پیروی نکن و به‌وسیله آن با آن‌ها به جهادی بزرگ بپرداز»
در تلخیص تفسیر المیزان در ذیل این آیه شریفه آورده‌اند: «فلاتطع الکافرین و جاهدهم به جهادا کبیرا»: (پس هرگز از کافران اطاعت نکن و به‌وسیله قرآن با آنان جهادی بزرگ نما) می‌فرماید او خدایی است که ظلمت شب را چون لباس و پوششی قرار داده که آدمی را در بر می‌گیرد و خواب را مایه آسایش بشر نموده (چون انسان در طول خواب از هر عملی منقطع می‌شود و به استراحت می‌پردازد) و روز را موجب حرکت و جنبش برای طلب روزی قرار داده است. و اوست خدایی که بادها را می‌فرستد تا قبل از آمدن باران رحمتش، بشارت آن‌را بیاورند و در ادامه می‌فرماید مائیم که از جو بالای زمین آب پاکیزه باران را نازل می‌کنیم که هم طاهر است و هم مطهر، یعنی هم خود باران پاکیزه است و هم پاکیزه‌کننده غیر خودش می‌باشد و همه آلودگیها و کثافات را می‌زداید. آنگاه به‌علت نزول باران اشاره می‌کند و می‌فرماید ما باران را نازل می‌کنیم تا به‌واسطه آن سرزمینهای خشک و بایر، سبز و خرم شوند و مخلوقات خداوند شامل چهارپایان و انسانها همگی از آن سیراب شوند و این نمونه‌ها حالت و وضعیتشان نظیر همان مسأله گستردن سایه و دلیل بودن آفتاب بر آن و از بین بردنش به‌وسیله آفتاب می‌باشد و نیز زنده شدن زمین مرده به‌وسیله باران یادآور زنده شدن نفوس به‌وسیله ایمان است. در ادامه می‌فرماید ما آب را میان ایشان می‌گردانیم، یعنی باران گاهی بر یک قوم می‌بارد و گاهی بر قوم دیگر تا همه بتواند از نعمت آن برخوردار شوند و چنان‌چه باران فقط بر یک سرزمین می‌بارید و یا بر سرزمینی اصلاً نمی‌بارید در هر صورت باعث هلاکت ایشان بود، پس مردم باید متذکر این نعمت باشند و شکر به‌جا آورند، ولی بیشتر مردم در برابر نعمات الهی ناسپاس هستند. آنگاه خطاب به رسول خدا (ص) می‌فرماید: ما اگر می‌خواستیم در هر آبادی‌ای رسولی را مبعوث می‌کردیم تا رسالات ما را ابلاغ کند اما به جهت مصلحت و نیز به‌دلیل مقام ارجمند و منزلت عظیمی که تو در نزد ما داری، تو را به‌سوی تمام قراء عالم، مبعوث نموده‌ایم. پس تو به‌وسیله قرآن با دشمنان جهاد کن و مطیع کافران مباش، چون اطاعت ازایشان این سنت عام هدایت را باطل می‌سازد و تو باید نهایت جد و جهد خود را در تبلیغ رسالت خود به‌کار ببری و به‌وسیله قرآن با آن‌ها اتمام حجت نمایی. لذا مثل رسالت الهی در برطرف نمودن حجاب جهل و غفلت از دلهای مردم به‌وسیله اظهار حق و اتمام حجت، درست به مانند آفتاب است در دلالت بر سایه گسترده شده و رفع آن سایه و نیز مانند مثل روز است نسبت به شب و یا باران نسبت به زمین بایر و مخلوقات تشنه، پس همه این آیات در مقام توضیح و تبیین معنای رسالت و تشبیه آن بود.

ورود جهاد کبیر به ادبیات سیاسی و دینی کشور
در ادبیات دینی از دو عنوان جهاد اکبر و جهاد اصغر زیاد سخن به میان آمده است و بسیاری از متدینان با این دو مفهوم به‌خوبی آشنا هستند. چنان‌که در بالا ذکر شد در این زمینه قرآن کریم از اصطلاح دیگری تحت عنوان جهاد کبیر سخن به میان آورده است که پیامبر اعظم(ص) و به تبع ایشان مؤمنان را به این جهاد دعوت کرده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در ماه‌های اخیر در پی دعوت مکرر مسؤولان کشور به ایستادگی در راه انقلاب و قد خم نکردن در برابر دشمنان دین و دشمنان کشور مسأله جهاد کبیر را مطرح و جامعه را با این اصطلاح قرآنی آشناتر کردند. هر چند ورود این اصطلاح به ادبیات سیاسی و دینی عمومی جامعه ما دیرهنگام صورت‌گرفته است و هنوز سالی از این بیان روشن‌گر رهبر معظم انقلاب اسلامی نمی‌گذرد اما باید توجه داشت که مفهوم جهاد کبیر و دستور ایستادگی در راه خدا و تبعیت نکردن از خواست دشمن و سر خم نکردن در برابر دشمنان دین ازجمله مفاهیم اصلی دین و از خواسته‌های ماندگار اسلام از مسلمین است. از این جهت مسأله جهاد کبیر را می‌توان از اصلی‌ترین مطالبات رهبری از همه مسؤولان و دلسوزان انقلاب اسلامی دانست.

تأکیدات رهبر معظم انقلاب بر جهاد کبیر
رهبر معظم انقلاب در چند سخنرانی به‌دنبال هم در مورد جهاد کبیر و اهمیت آن و لزوم پیروی از این دستور دینی تأکید کردند. مواردی از سخنان ایشان در این زمینه در پی می‌آید تا در ادامه به اختصار به تحلیل آن بپردازیم:
«امروز برای کشور ما جنگ نظامیِ سنّتی و متعارف احتمال بسیار بسیار ضعیفی است لکن جهاد باقی است؛ جهاد یک چیز دیگر است. جهاد فقط به‌معنای قتال نیست، فقط به‌معنای جنگ نظامی نیست؛ جهاد یک معنای بسیار وسیع‌تری دارد. در بین جهادها جهادی هست که خدای متعال در قرآن آن‌را «جهاد کبیر» نام نهاده: وَ جاهِدهُم بِه جِهادًا کَبیرًا؛ در سوره‌ی مبارکه‌ی فرقان است؛ «بِه» یعنی به قرآن، «جاهِدهُم بِه» یعنی به‌وسیله‌ی قرآن با آن‌ها جهاد کن؛ «جِهاداً کَبیرًا». این آیه در مکّه نازل شده. درست توجّه کنند جوانهای عزیز! در مکّه جنگ نظامی مطرح نبود؛ پیغمبر و مسلمانها مأمور به جنگ نظامی نبودند، کاری که آن‌ها می‌کردند کار دیگری بود؛ همان کار دیگر است که خدای متعال در این آیه‌ی شریفه می‌گوید: «وَ جاهِدهُم بِه جِهادًا کَبیرًا». آن کارِ دیگر چیست؟ آن کارِ دیگر، ایستادگی و مقاومت و عدم تبعیّت است. «فَلاتُطِعِ الکافِرینَ وَ جاهِدهُم بِه جِهادًا کَبیرًا»؛ از مشرکین اطاعت نکن. اطاعت نکردن از کفّار همان چیزی است که خدای متعال به آن گفته جهاد کبیر. این تقسیم‌بندی غیر از تقسیم‌بندی جهاد اکبر و جهاد اصغر است: جهاد اکبر که از همه سخت‌تر است، جهاد با نفْس است، همان چیزی است که هویّت ما را، باطن ما را حفظ می‌کند؛ جهاد اصغر، مجاهدت با دشمن است، منتها در بین جهاد اصغر یک جهاد هست که خدای متعال آن‌را «جهاد کبیر» نام نهاده که آن همین است. «جهاد کبیر» یعنی چه؟ یعنی اطاعت نکردن از دشمن، از کافر؛ از خصمی که در میدان مبارزه‌ی با تو قرار گرفته، اطاعت نکن. اطاعت یعنی چه؟ یعنی تبعیّت؛ تبعیّت نکن. تبعیّت نکردن در کجا؟ در میدانهای مختلف؛ تبعیّت در میدان سیاست، در میدان اقتصاد، در میدان فرهنگ، در میدان هنر. در میدانهای مختلف از دشمن تبعیّت نکن؛ این شد «جهاد کبیر.» این تبعیّت نکردن آن‌قدر مهم است که خدای متعال پیغمبر خود را مکرّر به آن توصیه می‌کند. آیه‌ی تکان‌دهنده‌ی اوّل سوره‌ی مبارکه‌ی احزاب: «یا اَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللهَ وَ لاتُطِعِ الکافِرینَ»؛ می‌فرماید: «اِتَّقِ اللهَ وَ لاتُطِعِ الکافِرین»‌! پیغمبر! تقوا داشته باش و از کافران تبعیّت نکن؛ «اِنَّ اللهَ کانَ عَلیمًا حکیمًا»، ما می‌دانیم مشکلات تو را، ما می‌دانیم فشارهایی که بر تو وارد می‌کنند تا تو را وادار به تبعیّت کنند - تهدید می‌کنند، تطمیع می‌کنند- امّا شما مراقب امر و نهی الهی باش، «اِتَّقِ اللهَ»، حواست جمع باشد. «وَ لاتُطِعِ الکافِرین»؛ این اطاعت نکردن از کافرین، آن چیز بزرگ و مهمّی است که خدای متعال با این لحن با پیغمبرش حرف می‌زند. خب، اطاعت از کافرین نکن، پس چه‌کار کن؟ «وَ اتَّبِع ما یوحی اِلَیکَ مِن رَبِّکَ اِنَّ اللهَ کانَ بِما تَعمَلونَ خَبیرًا». می‌فرماید: «یا اَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللهَ وَ لاتُطِعِ الکفِرینَ و المُنافِقینَ اِنَّ اللهَ کانَ عَلیمًا حکیمًا / وَ اتَّبِع ما یوحی اِلَیکَ مِن رَبِّکَ اِنَّ اللهَ کانَ بِما تَعمَلونَ خَبیرا»؛ از آن‌ها تبعیّت نکن؛ تو برنامه داری؛ تو برنامه‌ی کار داری، برنامه‌ی زندگی داری؛ وحی الهی تو را تنها نگذاشته است؛ قرآن در اختیار تو است، اسلام در اختیار تو است، برنامه‌ی اسلام در اختیار تو است؛ این‌راه را برو. ببینید این‌ها همه آیات اوّل سوره‌ی احزاب است؛ پشت سر هم؛ اوّل، اِتَّقِ اللهَ وَ لا تُطِعِ الکافِرینَ وَ المُنافِقین؛ بعد، وَ اتَّبِع ما یوحی اِلَیکَ مِن رَبِّک؛ پشت سر آن جواب این سؤال است که خب، خطر وجود دارد، فشار می‌آورند؛ وَ تَوَکَّل عَلَی اللهِ وَ کَفی بِاللهِ وَکیلا؛ در مقابل همه‌ی این فشارها به خدا تکیه کن؛ به خدا تکیه کن. توکّل معنایش این نیست که کار را رها کنید بنشینید تا خدا بیاید عوض شما کار را انجام بدهد؛ این نیست؛ توکّل این است که شما راه بیفتید، عرق بریزید، تلاش کنید، آن‌وقت یقین داشته باشید که خدای متعال شما را کمک خواهد کرد؛ امروز مسأله‌ی جمهوری اسلامی این است.»(3/3/1395)
ایشان در همین زمینه و در تبیین این امر می‌فرمایند:
«جوانهای عزیز! بچه‌های عزیز من! فردا مال شما است، آینده مالِ شما است؛ شما هستید که باید این تاریخ را با عزّتش محفوظ نگه دارید؛ شما هستید که این بارِ مسؤولیّت را بردوش دارید؛ خرّمشهرها در پیش است؛ نه در میدان جنگ نظامی، بلکه در یک میدانی که از جنگ نظامی سخت‌تر است. البتّه ویرانی‌های جنگ نظامی را ندارد؛ به‌عکس، آبادانی به‌دنبال دارد، امّا سختی‌اش بیشتر است. این‌که ما گفتیم اقتصاد مقاومتی، یعنی بخش اقتصادیِ این سیاستِ بزرگ و اساسی، مقاومت اقتصادی است. این‌که گفتیم جوانهای مؤمن و حزب‌اللهی و انقلابی کارهای فرهنگی خودجوش را رها نکنند و دنبال بکنند، و همه‌ی دستگاه‌های فرهنگی کشور را دعوت کردیم و می‌کنیم که در این جهت حرکت کنند، این، بخش فرهنگیِ این عدم تبعیّت است، این جهاد بزرگ است، جهاد کبیر است. این‌که از همه‌ی استعدادهای موجود کشور دعوت می‌کنیم که استعدادهای خودشان را در خدمت پیشرفت این کشور به‌کار بیندازند و به صحنه بیاورند و به میدان بیاورند و از مسؤولان دولتی و سایر مسؤولان دعوت می‌کنیم که از این استعدادها استقبال بکنند، این آن بخشِ فعّالِ اجتماعیِ این جهاد کبیر است. این جهاد کبیر ابعادی دارد: «جاهِدهُم بِه جِهادًا کَبیرًا». این به‌معنای قطع رابطه‌ی با دنیا نیست؛ بعضی‌ها برای این‌که این سیاست الهی را بکوبند، به‌ دروغ می‌گویند «انقلابیّون می‌گویند با دنیا قطع رابطه کنید»؛ نه، ما قائل به قطع رابطه‌ی با دنیا نیستیم، قائل به حصار کشیدن دُور کشور هم نیستیم؛ رفت‌وآمد بکنند، رابطه داشته باشند، مبادله بکنند، دادوستد بکنند، امّا هویّت و شخصیّت اصلی خودشان را از یاد نبرند؛ این حرف ما است: «وَ اَنتُمُ الاَعلَونَ اِن کُنتُم مُؤمِنین»؛ مثل نماینده‌ی نظام اسلامی حرکت بکنند، مثل نماینده‌ی نظام اسلامی سخن بگویند. با همه، با هرجا که مصلحت کشور اقتضا می‌کند، قرارداد ببندید، امّا مثل نماینده‌ی ایران اسلامی و نماینده‌ی اسلام پشت میز قرارداد بنشینید. همه هوشمندانه حرکت کنند؛ این جهاد، هوشمندی لازم دارد، این جهاد، اخلاص لازم دارد. این جهاد، مثل جهاد نظامی نیست که کسانی در آن‌جا بدرخشند و چه شهیدشان، چه زنده‌شان و چه جانبازشان مثل قهرمان نشان داده بشوند - که ماها افتخار می‌کنیم به این شهدا و این جانبازان و ایثارگران- این جهاد جهادی است که ممکن است کسی خیلی هم زحمت بکشد، امّا چهره‌ی او را هیچ‌کس نشناسد؛ اخلاص لازم دارد این جهاد.» (3/3/1395)
رهبر معظم انقلاب جهاد کبیر را حافظ قوت نظام اسلامی و اقتدار آن می‌دانند و بیان می‌دارند: «دشمنان انقلاب می‌خواهند کاری کنند که نظام اسلامی از عناصری که در درون او است و مایه‌ی اقتدار او است، تهی بشود و خالی بشود. وقتی ضعیف شد، وقتی عناصر قدرت در او نبود، وقتی اقتدار نبود، دیگر از بین بردنش و کشاندنش به این سَمت و به آن سَمت، کار مشکلی برای ابرقدرت‌ها نخواهد بود؛ می‌خواهند او را وادار کنند به تبعیّت. اینجا جای همان جهاد کبیری است که من چند روز قبل از این مطرح کردم؛ «فَلاتُطِعِ الکافِرینَ وَ جاهِدهُم بِه جِهادًا کَبیرًا»؛ در تفاسیر گفته‌اند مراد از این ضمیر «بِه»، قرآن است، با این‌که حالا کلمه‌ی قرآن در عبارت نیامده است که ضمیر به آن برگردد لکن، هم مرحوم طبرسی در «مجمع‌البیان» گفته است هم مرحوم علّامه‌ی طباطبائی؛ مرحوم علاّمه‌ی طباطبائی می‌گویند سیاق کلام نشان می‌دهد که مراد از «بِه» یعنی «بالقرآن»؛ بنده هم آن‌جا همین را در سخنرانی گفتم؛ بعد که آمدم، به ذهنم رسید که یک وجه اوضحی در اینجا وجود دارد که «فَلاتُطِعِ الکافِرینَ وَ جاهِدهُم بِه»، یعنی «بعدم الاطاعة»؛ عدم‌الاطاعة یعنی آن مصدری که فعل از آن انشقاق پیدا می‌کند و مستتر در آن فعل است؛ فَلا تُطِعِ الکافِرینَ وَ جاهِدهُم بِه، یعنی به این عدم‌الاطاعة، جِهادًا کَبیرًا؛ پس عدم‌الاطاعة شد جهاد کبیر؛ این معنا اقرب به ذهن است؛ حالا من البتّه فحص نکردم ببینم در بین مفسّرین کسانی این احتمال را داده‌اند یا نه، لکن به‌هرحال این احتمال، احتمال مهمّی است. جهاد کبیر یعنی این؛ جهاد برای عدم تبعیّت، برای عدم دنباله‌روی از دشمن. پس مسیر و جهت‌گیری این مجلس این است؛ مسیر انقلابی، مسیر انقلابی‌گری، تعقیب راه انقلاب، تحکیم اسلام، تحکیم دین خدا.»(6/3/1395)

جهاد کبیر یعنی تبعیّت نکردن از دشمن‌
رهبر معظم انقلاب در بیان شاخصه‌های انقلابی بودن، جهاد کبیر را لازمه انقلابی بودن معرفی می‌کنند و خاطرنشان می‌سازند که: «پنج شاخص انقلابی بودن که این‌ها را شرح خواهم داد عبارتند از: شاخص اوّل، پایبندی به مبانی و ارزشهای اساسی انقلاب؛ شاخص دوّم، هدف‌گیری آرمانهای انقلاب و همّت بلند برای رسیدن به آن‌ها که آرمانهای انقلاب و اهداف بلند انقلاب را در نظر بگیریم و همّت برای رسیدن به آن‌ها داشته باشیم؛ شاخص سوّم، پایبندی به استقلال همه‌جانبه‌ی کشور، استقلال سیاسی، استقلال اقتصادی، استقلال فرهنگی - که مهم‌تر از همه است- و استقلال امنیّتی؛ شاخص چهارم، حسّاسیّت در برابر دشمن و کار دشمن و نقشه‌ی دشمن و عدم تبعیّت از او، که البتّه باید دشمن را شناخت، نقشه‌ی او را فهمید و از تبعیّت دشمن سر باز زد - عرض کردیم که قرآن این عدم تبعیّت را «جهاد کبیر» نام نهاده است؛ من این چند وقت دو سه بار دراین‌باره صحبت کردم- شاخص پنجم، تقوای دینی و سیاسی که این بسیار مهم است. این پنج شاخص اگر در کسی وجود داشته باشد، قطعاً انقلابی است؛ حالا درجات انقلابی بودن، همان‌طور که عرض کردیم، مختلف است.» (14/3/1395)

لازمه جهاد کبیر، تبیین و جهاد تبیینی است‌
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت این است که لازمه جهاد کبیر و ایستادن در برابر دشمن و تبعیت نکردن از خواسته‌های دشمن آن است که یک جهاد تبیینی و آگاه‌سازی عمومی صورت بگیرد تا مردم هم برنامه دشمن را بشناسند و هم بدانند که ایستادن و ایستادگی در برابر خواست دشمن به نفع آن‌هاست و هم راه این ایستادگی را بدانند. رهبر معظم انقلاب در بحث از جهاد کبیر بر این امر نیز تأکید داشته و دارند و چنان‌که از خلاصه تفسیر مطرح‌شده از علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان نیز مشخص شد؛ ایشان نیز بر این مسأله که جهاد کبیر با کار تبلیغی و تبیینی و آگاه‌سازی همراه است، تأکید داشته‌اند. علامه طباطبایی در این‌زمینه نوشته‌اند: «پس تو به‌وسیله قرآن با دشمنان جهاد کن و مطیع کافران مباش، چون اطاعت ازایشان این سنت عام هدایت را باطل می‌سازد و تو باید نهایت جد و جهد خود را در تبلیغ رسالت خود به‌کار ببری و به‌وسیله قرآن با آن‌ها اتمام حجت نمایی. لذا مثل رسالت الهی در برطرف نمودن حجاب جهل و غفلت از دلهای مردم به‌وسیله اظهار حق و اتمام حجت، درست به مانند آفتاب است در دلالت بر سایه گسترده شده ورفع آن سایه و نیز مانند مثل روز است نسبت به شب و یا باران نسبت به زمین بایر ومخلوقات تشنه، پس همه این آیات در مقام توضیح و تبیین معنای رسالت و تشبیه آن بود.»
چنان‌که از این بیان مشخص می‌شود، جهاد کبیر که دستورالعمل امروزین انقلاب اسلامی و مسؤولیت سران کشور و وظیفه مسؤولان نظام است، به عدم تبعیت از خواست دشمن و آگاه‌سازی مردم و جهاد تبیینی گره خورده است. امید است که مسؤولان نظام و مردم همگی در انجام این جهاد واجب موفق باشند. ان‌شاءالله.

منبع: تسنیم