قدس آنلاین-توسعه شهری یکی از اصلی ترین اهداف دولت ها به حساب می‌آید که وجوه مختلفی از زندگی افراد جامعه را دربرمی‌گیرد؛ توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی زیر مجموعه های مقوله توسعه شهری هستند واغلب در دستیابی به این هدف باید هم راستا با یکدیگر پیش روند؛ اینکه شهرها تنها در بعد مساحت پیش روی داشته باشند وفاقد توسعه یافتگی در بخش های دیگر باشند مسلم است که توسعه ای نامتوازنی به وجود خواهد آمد و پیامدهای ناگواری به دنبال خواهد داشت.

معضل حاشیه نشینی ومشکلات به دنبال آن یکی از پیامدهای توسعه شهری است اینکه مفهومی با کارکرد مثبت به چه صورت ایجاد معضل می‌کند پرسشی است که برای بررسی آن به سراغ دکتر حسن کاظمی، جامعه شناس رفتیم. مطلب زیر ماحصل گفتگوی ما با ایشان است.

حاشیه نشینی در درون خود ابعاد پیچیده دارد

دکتر کاظمی با اشاره به این نکته که حاشیه نشینی در نتیجه توسعه غلط شهری است اظهار داشت:در واقع حاشیه نشینی به توسعه های شهری اطلاق می شود که بدون برنامه ریزی، هدایت، کنترل و بدون رعایت مقررات شهرسازی توسط توده مردم درنتیجه رشد سریع و ناهماهنگ برنامه های اقتصادی و افزایش دوگانگی های اجتماعی، اقتصادی وحتی سیاسی ایجاد می شود حاشیه نشینی پدیده ای پیچیده، ناهمگون و گسترده و ازآن دسته حقایق اجتماعی است که هرچند یک پدیده اما در درون خویش دارای ابعاد گوناگون است در مجموع می توان حاشیه نشینی را یک نوع محرومیت خواند که حاشیه نشینان بیشتر تحت تاثیر عوامل دافعه مبدا و جاذبه های مقصد و به نوعی فرار از وضع موجود به حاشیه شهرها روی می آورند و از آنجایی که این افراد عموما فاقد مهارت، سرمایه و تحصیلات مناسب هستند لذا نمی توانند جذب بازار کار مناسب شوند و به ناچار به دلیل عدم تمکین مالی در حاشیه شهرها و سکونت گاه های غیررسمی ساکن می شوند افراد حاشیه نشین از نظر ویژگی های فرهنگی، اجتماعی، نوع پوشش وحتی ادبیات محاوره ای به نوعی متفاوت از مردم شهر هستند.

حاشیه نشینان، گرسنگان شهری

وی افزود:در پاسخ به این سوال که حاشیه نشینی یک تهدید محسوب می شودیا خیر نیاز به مطالعه میدانی از ابعاد مختلف دارد ولی به وضوح می توان برخی از شاخصه های تهدید را درپدیده حاشیه نشینی دید از جمله اینکه شیوع بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی و قانون گریزی درحاشیه شهرهاست، حاشیه نشینان که شهرها را در محاصره خود دارند از نظر اقتصادی سخت در مضیقه هستند به نوعی می شود گفت اینان گرسنگان شهر هستند. در مصاحبه هایی که با برخی از این افراد شده است اینها درنتیجه محرومیت و احساس محرومیت که دارند به دنبال انتقام از جامعه هستند لذا ممکن است درجایی که بستر برایشان مناسب باشد سازماندهی شده و با سیاست های موجود در بخش های مختلف ساز مخالف بزنند.

تهران بیشترین آمار حاشیه نشینی را دارد

این استاد دانشگاه درخصوص آمار حاشیه نشینی گفت: بر اساس آنچه که به صورت رسمی و غیر رسمی اعلام می شود بیش از ۱۱ میلیون نفر حاشیه نشین در کشور داریم که از این آمار تهران بیشترین حاشیه نشین را به خود اختصاص داده است که اینها بومی تهران نیستند  . در سایر استانها افراد حاشیه نشین عموما بومیان منطقه هستند که سطح زندگیشان از سایر افراد جامعه در سطح پایین تری قرار دارد و به ناچار در حاشیه شهرها سکونت دارند و امکان اینکه ما بخواهیم در این شهرها حاشیه نشین نداشته باشیم تا حدی غیر ممکن است.

آمار حاشیه نشینی در سایر شهرها

دکتر کاظمی در ادامه با اشاره به نقش مهم توسعه نامتوازن بر ایجاد اسکان غیر رسمی عنوان کرد: اگر نگاهی به وضع توسعه در کشور داشته باشیم با این تعریف که توسعه فرآیند جامعی از فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که هدف آن بهبود مداوم شرایط زندگی آحاد جامعه، آزادی، مشارکت مناسب و توزیع عادلانة منافع و امکانات است می بینیم که متاسفانه ما شاهد توسعه نامتوازن در کشور هستیم که شرایط را برای اسکان غیررسمی درحاشیه شهرها فراهم کرده است. براساس آمارها از تعداد کل واحدهای صنعتی سهم مجموع ۱۷ استان کمتر از سهم استان اصفهان و نیز سهم ۲۳ استان کشور با احتساب خوزستان، فارس، گیلان، مازندران، یزد و قم کمتر از استان تهران از نظر ایجاد فرصت اشتغال از طریق صنایع بوده است. بیش از ۲۰ درصد جمعیت کشور در ۱۲ استان زندگی می کنندکه کمتر از ۵درصد واحدهای تولیدی صنعتی کشور در آنها قرار دارند در بسیاری از این استانها در زمینه توسعه سایر فرصت های اشتغال زا اقدام اساسی به عمل نیامده است. کمتر از ۴درصد جمعیت کشور در دو استان قزوین و مرکزی زندگی می کنند درحالی که  بیش از ۱۲ درصد واحدهای صنعتی را در خود جا داده اند. همچنین بیش از ۵۰درصد واحد های صنعتی بزرگ و متوسط که از نظر اشتغال زایی حائز اهمیت هستند در سه استان تهران، اصفهان، و خراسان رضوی تشکیل شده اند. علیرغم اینکه استانهای تهران واصفهان در نتیجه برخورداری از صنایع خودرو، فلزات و معادن نسبت به برخی استانهای کشور از نظر ایجاد اشتغال از وضعیت مطلوبی برخوردار هستند. به نوعی که می توان گفت که یکی از عوامل اصلی مهاجرت به حاشیه کلان شهرها و اسکان غیررسمی در نتیجه توزیع نامتوازن واحدهای صنعتی در کشور می باشد.

پیامدهای اسکان غیر رسمی

وی افزود: بسیاری از روستاها که درگذشته ازجمله قطب های تولیدی کشور محسوب می شدند درنتیجه عدم توازن در توزیع امکانات رفاهی خالی از سکنه شدندکه آثار زیان بار آن درسایر حوزه ها نیز مشهود است. کسانی که محروم و نیازمند هستند و از نظر اقتصادی در حاشیه قرار گرفته اند، تمایل دارند که از نظر اجتماعی هم حاشیه نشین شوند؛ بنابراین از منابع قدرت محروم هستند، انزوای اجتماعی، احساس تنهایی و از خود بیگانگی را به وجود می آورد و باعث عدم مشارکت فرد در فعالیتهای اجتماعی و گروهی می شود در نتیجه عدم مشارکت فعال افراد نیز موجب تحکیم تعادل فقر شده و زنجیرهای دلبستگی به فقر را محکم تر می کند اینها پذیرفته اند که در حاشیه هستند لذا هیچ ابایی از شیوه زندگی و اسکان خویش ندارند اسکان غیر رسمی و حاشیه نشینی را فرصتی برای رسیدن به وضع بهتر میداند که ما روزبه روز شاهد تشدید سکونتگاه های غیر رسمی در حاشیه شهرها هستیم.  

وقتی معیار سنجش جمعیت است

این تحلیل گر مسائل اجتماعی در خصوص تقسیمات غلط کشوری گفت: بخش عمده ای از علت توسعه شهرها برمی گردد به آسیب های وضع موجود تقسیمات کشوری از جمله اینکه معیار اصلی ما برای ارتقای واحد های تقسیماتی در ایران میزان جمعیت است و تخصیص منابع و امکانات در کشور متناسب با سطح تقسیماتی مناطق است خیلی از مناطق در کشور داشتیم و داریم که از قابلیت های ویژه ای برخوردار هستند ولی به علت نداشتن معیارجمعیت از شهر شدن وبهره مندی از امکان های شهر محروم شدند لذا تن به مهاجرت های اجباری دادن و در حاشیه شهرها ساکن شدن در نتیجه روز به روز ما شاهد ساخت و سازهای بی رویه در شهرها و خصوصا کلان شهرها هستیم  و اینکه چرا عملا کاری انجام نمی شود ما مدیریت واحدی برای جلوگیری از توسعه بی رویه شهرها نداریم.

چه باید کرد؟

وی در انتها راهکارهای پیشنهادی در خصوص کنترل مقوله حاشیه نشینی مطرح کرد:اولین اقدام این است که در جهت توسعه متوازن در کشور تلاش شود. دومین مسأله کنترل مهاجرت و جلوگیری از مهاجرت بی رویه به شهرها است که طبیعی است نیازمند راهکارهای اساسی است. در این راستا با برنامه ریزی و تدوین چشم انداز مناسب حاشیه نشینان مهاجر به شهرهای خود بازگردانده شوند. در مجموع ما باید یک سند چشم انداز مناسب برای کاهش و جلوگیری از حاشیه نشینی در کشور خصوصا کلان شهرها داشته باشم و بر اساس آن چشم انداز حرکت کنیم.