به گزارش قدس آنلاین، حضرت معصومه را فاطمه ثانی، کریمه اهل بیت و زینب ثانی می‌نامند. شاید این تشابهات ر ا به سبب حضور در یک خاندان بدانیم، اما آنچه مسلم است، حضور کریمه اهل بیت در مسیری است که حضرت زهرا(سلام الله علیها) و زینب کبری(سلام الله علیها) در آن حرکت کردند. فعالیت‌های فرهنگی و تفسیری حضرت معصومه(سلام الله علیها) در دو دوره امامت یکی از تأثیرگذارترین زنان اسلام را به جهان معرفی کرد.

حجت الاسلام عبدالکریم پاک نیا، پژوهشگر سیره معصومان(علیهم السلام)، مؤلف کتاب‌های «ویژگی‌های امام رضا(علیه السلام)» و «منشور نسل جوان در سیره امام صادق(علیه السلام)» و استاد سطوح عالی حوزه علمیه در گفت وگو با قدس از تأثیرگذاری حضرت معصومه در تاریخ تشیع می‌گوید.

***

«ولایت» محور فعالیت‌های فرهنگی حضرت معصومه در دوره زندگی پدر و برادر خود بوده، چه اقداماتی از سوی فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در دوره حیات امام کاظم(علیه السلام) به چشم می‌خورد که در حیات فرهنگی شیعه تأثیرگذار بوده است؟

فاطمه معصومه(سلام الله علیها) ۱۰ سال از عمر خود را در دوره امام کاظم(علیه السلام) سپری کردند و تا پایان عمر را هم در دوره امامت امام رضا(علیه السلام). حضرت در زندگی ۲۸ ساله خود به یکی از تأثیرگذارترین زنان خاندان وحی در جهان اسلام تبدیل شدند. یکی از ویژگی‌های حضرت معصومه(سلام الله علیها) پاسخگویی به پرسش‌های اعتقادی و فقهی و فرهنگی شیعیان بوده است. روایت است روزی جمعی از شیعیان امام کاظم(علیه السلام) وارد مدینه شدند و نامه‌ای همراه آن‌ها بود که حاوی پرسش‌های اعتقادی بود. چون امام در منزل نبود، نامه را به اهل خانه تحویل دادند. حضرت معصومه(علیهاسلام) پاسخ این پرسش‌ها را مرقوم و به شیعیان تحویل دادند. زمانی که شیعیان قصد خروج از مدینه داشتند، با امام ملاقات و ماجرا را نقل کردند و دستخط حضرت معصومه را به موسی بن جعفر نشان دادند. امام کاظم(علیه السلام) وقتی پاسخ‌ها را دیدند، سه بار فرمودند: «فداها ابوها». که به نشانه تأیید جایگاه علمی حضرت معصومه(سلام الله علیها) است.

نکته دیگری که درباره تأثیرگذاری حضرت معصومه در جهان تشیع باید به آن اشاره کنم، تمرکز بر اصل «ولایت» در طرح مباحث علمی توسط ایشان است. فاطمه ثانی(سلام الله علیها) یکی از راویان حدیث محسوب می‌شوند. به همین دلیل هم لقب «محدثه» به ایشان داده‌اند. احادیثی که از ایشان به دست ما رسیده، با محوریت ولایت است. مهم‌ترین حدیثی که توسط حضرت معصومه(سلام الله علیها) روایت شده «حدیث غدیر» است. بنابراین، ایشان از راویان حدیث غدیراست. این از برکات علمی حضرت در دوره امامت پدر و برادر است که حدیث غدیر را تکرار کردند. حدیث دیگری که توسط حضرت معصومه(علیهاسلام) با سلسله سند به نقل از حضرت زهرا(سلام الله علیها) روایت شده، «حدیث یادآوری غدیر و ولایت علی(علیه السلام)» توسط فاطمه(سلام الله علیها) است.

حدیث دیگری که از ایشان نقل شده، حدیث حضرت زهرا از رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است که «مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ مَاتَ شَهِیداً». این حدیث را در تفسیر آیه مودت بیان کرده‌اند که در ایوان طلای حرم مطهرش منقوش شده است. حدیث دیگری که از حضرت فاطمه معصومه نقل شده، در فضایل شیعه است که پیامبر در معراج عبارت «لااله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» برپرده‌های بهشت دیده بودند. درتحلیل این روایتگری، باید تکیه بر ولایت را در تعالیم حضرت معصومه(سلام الله علیها) مورد توجه قرار داد.

در دوره امام رضا(علیه السلام) چطور؟

زمانی که امام رضا(علیه السلام) مجبور به هجرت شدند و مدینه را ترک کردند، امام جواد(علیه‌السلام) در سنین خردسالی بودند. حضرت معصومه(سلام الله علیها) بهترین جانشین برای برادر خود بودند تا هم از بیت و فرزند امام مراقبت کنند و هم پاسخگوی مسائل شیعیان باشند. همفکری کریمه اهل بیت(علیهاسلام) با برادرش موجب شد امین و منادی اندیشه‌های امام خود باشد به همین سبب بیشترین تلاش را برای دفاع از امامت علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) انجام داد.

 کدام وجه از رابطه حضرت معصومه و امام رضا(علیهماالسلام) بیشتر مورد توجه است؟

حضرت معصومه و امام رضا(علیهماالسلام) تنها فرزندان نجمه خاتون هستند. بنابراین رابطه عاطفی قوی داشتند. افزون بر رابطه خواهر و برادری، اشتراکات فکری نیز یکی از وجوهی است که به این ارتباط رنگ و بوی معنادارتری می‌بخشد. به همین سبب هم تنها با فاصله ۹ ماه از هجرت امام هشتم(علیه السلام) به خراسان، حضرت معصومه(سلام الله علیها) هم راه ایران را درپیش گرفتند و همان طور که این خواهر و برادر در دوره حیات دوقطب فرهنگی بودند، پس از شهادت نیز قرن‌هاست محل شهادت و بارگاهشان قطب فرهنگی جهان اسلام است. رابطه خواهر و برادری حضرت معصومه و حضرت رضا(علیهماالسلام) مانند رابطه امام حسین و حضرت زینب(علیهماالسلام) بوده است.

شما گفتید تنها ۹ ماه بین هجرت علی بن موسی الرضا و حضرت معصومه(علیهماالسلام) فاصله بوده، چرا کریمه اهل بیت(سلام الله علیها) با وجود فعالیت-های فرهنگی در مدینه، تصمیم به هجرت گرفتند؟

حضرت معصومه(علیهاسلام) در هر حالتی به دنبال تأیید و نشر اندیشه‌ها و افکار امام رضا(علیه السلام) بودند. این هدف گاهی در مدینه رخ می‌دهد و گاه در ایران. اما درباره چرایی هجرت به ایران بسیاری از مورخان می‌گویند که به سبب علاقه شدید به برادر و دلتنگی بوده، اما نکته‌ای که نباید از آن غافل شد، شرایط ویژه امام رضا(علیه السلام) درایران بود که بسترتوسعه فرهنگ شیعی فراهم شده بود و حضور حضرت معصومه(علیهاسلام) کمکی به این روند فرهنگی و دینی بود. به همین سبب با کاروانی از خاندان نبوت عازم ایران می‌شوند. علامه سید جعفر مرتضی عاملی در کتاب «حیات سیاسی امام رضا» (علیه السلام) آورده است که علت مسمومیت حضرت معصومه(علیهاالسلام)  در نزدیکی قم پی بردن دستگاه خلافت به هدف هجرت حضرت معصومهاست تا از این طریق به امام رضا(علیه‌السلام) صدمه وارد کنند.

 چرا برخی تحلیلگران تاریخی به هجرت حضرت، حرکتی زینب وار می‌گویند؟

اقدام‌های فرهنگی و سیاسی حضرت معصومه(علیهاسلام) در ادامه برنامه‌های هدایتگرانه امام رضا(علیه‌السلام) بوده و این دقیقاً مانند حرکتی است که حضرت زینب پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) انجام دادند و پرچم کربلا را زمین نگذاشتند. حضرت معصومه هم مدت‌ها نقشی راهبردی در هدایت شیعیان برعهده داشتند و امروز قم و بارگاه عمه سادات نیز آیینه اندیشه‌های امامت است.

مهم‌ترین برکت سفر حضرت معصومه(سلام الله علیها) به ایران چیست؟

سفر حضرت معصومه(علیهاسلام) به ایران و رحلت در قم آثار و برکات بسیاری داشته است. یکی از مهم‌ترین آثار آن گسترش و توسعه شهر قم بود که بعدها به عنوان کانون توسعه فرهنگ شیعه معرفی شد. نکته دیگر، تجمع سادات دراطراف قم است که ما امروز شاهد مرقد حدود ۴۰۰ امامزاده در اطراف قم هستیم. بنابراین، ایران به واسطه وجود حضرت معصومه(علیهاسلام) و تشکیل حوزه‌های علمیه شیعه استحکام دینی ویژه‌ای یافت. همچنین قم به پایگاه عالِم پروری برای شیعه تبدیل شد. این روند تا دوره معاصر ادامه داشت. امام خمینی(ره) حلقه مهم این تعالی بودند که موج انقلاب اسلامی را ایجاد و به سرانجام رساندند. از امام کاظم(علیه‌السلام) روایتی درباره اهمیت شهر قم نقل شده است که در آخرالزمان مردی از اهل قم قیام می‌کند و عِلم و عَلم اسلام را در جهان به اهتزاز در می‌آورد.