آزادی یکی از مؤلفه‌های ایده آل یک جامعه است، آزادی در اندیشه دینی ما و درمکتب علی(ع) چگونه تعریف می‌شود؟  

برای درک بهتر از جایگاه آزادی در سیره امام علی(ع) و حکومت علوی باید به نهج البلاغه مراجعه کنیم، زیرا علاوه بر اینکه بیانگر دیدگاه‌های امام(ع)، از آن به عنوان برادر قرآن یاد شده است چراکه بعد از قرآن می‌توان ارزشمندترین و غنی ترین میراث فرهنگی جهان اسلام را در سخنان علی(ع) که یک انسان کامل و وارسته بودند، یافت. همچنین تحقیق در زندگی و سخنان علی(ع) برای زندگی فردی و اجتماعی ما مانند نوری است که روشنایی بخش از دنیای جهالت است.

در خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه تعریفی از آزادی آمده است که آزادی حقی است که به موجب آن انسان‌ها می‌توانند استعدادهای خود را به کاراندازند. همچنین آزادی یعنی نبودن مانع در مسیر اندیشه سالم و عمل شایسته. در اندیشه و کلام مولای متقیان «آزادی» از اساسی ترین و طبیعی ترین حقوق انسان است البته در صورتی که به حقوق دیگر انسان‌ها آسیب نرساند، برخلاف آموزه‌های قرآن نباشد و از خط قرمزهای قرآن عبور نکند؛ دراین صورت مورد پذیرش اسلام است. در اعلامیه حقوق بشر نیز به این موضوع اشاره شده است که همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و حق دارند آزادانه زندگی کنند اما این آزادی نباید مستمسک صاحبان ثروت و قدرت برای استثمار انسان‌ها شود. در ماده 4 اعلامیه حقوق بشر نیز به این موضوع اشاره مستقیم شده و آمده است که آزادی نباید به زندگی  و آزادی دیگران ضرر و زیان برساند. آنچه دراین اعلامیه آمده با تعابیری که از علی(ع) درنهج البلاغه آمده بسیار نزدیک است. محدودیت‌هایی که در همه مکاتب فقهی وجود دارد نیز همان خط قرمزهایی است که برای آسیب نرساندن به آزادی دیگر انسان‌ها تعریف شده است، زیرا رسالت اصلی همه ادیان برقراری نظم در اجتماع است و پیاده کردن این قوانین و محدودیتها برای اجرای نظم در جوامع است. خداوند در سوره حجرات نیز چارچوبی را برای ایجاد نظم در جامعه معرفی کرده با این مضمون که اگر با یکدیگر اختلافی داشتید آن را به خدا و رسول خدا واگذار کنید.

در مضامین شریعت اسلام، انسان خلیفه الله است؛ «و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا» بر اساس این آیه یکی از ویژگی‌های انسان اراده، آزادی توأم با مسئولیت در قبال جامعه است.  

منشور حکومتی علی(ع) در این رابطه چه دیدگاهی را بیان می‌کند؟

حضرت علی(ع) در گفتار و رفتار خود آزادمنشی و حرّیت را به مردم آموخته و آن را در به دفعات متعدد یادآور شده است. وقتی یکی از سپاهیان از امام علی(ع) می‌پرسد که رفتن ما به شام از روی جبر حتمی‌است؟ که اگر اینگونه باشد پاداش و عقاب ما بی مورد است.امام (ع) در پاسخ فرمود که خدا ما را آزاد و مختار آفریده است و آنچه ما انجام می‌دهیم «لاجبر و لاتفویض، بل امر بین الامرین». این دیدگاه متعالی علی(ع) منافاتی با علم پروردگار به اعمال و کردار ما ندارد، و البته این علم به معنای جبر در کردار افراد نیست. بنابراین از دیدگاه اسلام و علی(ع) انسان موجودی است که فطرتا و اصالتا آزاد و مختار آفریده شده است. این موضع گیری مولای متقیان(ع) در قبال پرسش یکی ازسربازان علاوه بر تبیین آزادی به موضوع مسئولیت پذیری نیز اشاره می‌کند زیرا خداوند تأکید می‌کند که انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا.  در حکومت علوی آزادمنشی با مسئولیت پذیری همراه است. در سیره و حکومت علوی کسی حق ندارد آزادی را از انسانی سلب کند مگر اینکه برخلاف آموزه‌ها، خط قرمزها و چارچوب دین باشد.

 آزادی که امام علی(ع) به آن اشاره دارند، چه ویژگی دارد؟

پایه و اساس برنامه‌های علی(ع) در جامعه، نظام سیاسی، امر به معروف و نهی از منکر و جنگ و صلح، آزادی اخلاق گرایانه بود. رعایت اخلاق فردی و اجتماعی شرط اساسی آزادی است. علاوه براین وقتی علی(ع) مسئولیتی را به یکی از کارگزاران خود واگذار می‌کردند یکی از مسایلی که به آن توجه داشتند، اخلاق آن کارگزار بود. روایت شده است که زمانی که امام مشغول نوشتن حکم یکی از کارگزاران بودند، بچه ای وارد اتاق شد و امام او را بوسید، آن کارگزارپرسید این فرزند کیست که شما او را بوسیدید؟ در حالی که من فرزندان خود را نمیبوسم. امام حکم را پاره کرد و فرمود شما وقتی به فرزند خود محبت نمی‌کنی چگونه می‌خواهی به مردم رحم کنی؟، این نشان دهنده اهمیت اخلاق در کنار آزادی و مسئولیت پذیری در حکومت علوی است تا زندگی سعادتمندانه برای مردم رقم بخورد. در این روش حکومتی، بردگی معنایی ندارد زیرا خداوند انسان را آزاد آفریده است. این دیدگاه مترقی است که امیرالمومنین(ع) از آزادی ارایه داده است. امام با درک همه جوانب و پایه‌های آزادی و تأکید به اخلاق فردی و اجتماعی جامعه ای بنیان نهادند مردم از حقوق مسلمی‌برخوردار بودند.  

این منشوری که شما از آزادی بر اساس دیدگاه امام علی(ع)، ارایه کردید، در جامعه امروز هم کاربردی دارد؟

حکومت علوی حکومتی است منشور حقوق بشر را برای همه تاریخ ترسیم کرده است و هیچ منشورحقوق بشری در طول تاریخ توان رقابت با آنچه علی(ع) بیان کرداه را ندارد. بنابراین من معتقدم آنچه علی(ع) درباره آزادی، مسئولیت اجتماعی و اخلاق مداری در سیاست در منشور حقوق بشری خود آورده است از این ویژگی برخوردار است که در همه ادوار تاریخی ملاک حکومت داری باشد. علی(ع) در حکومت خود حقوق شهروندی را برای مسلمان  وغیر مسلمان همراه با حفظ کرامت انسانی تعریف می‌کند.