میثم مهدیار
صورتی از آسیب ها و مشکلاتی که تا کنون ریزگردها برای کشور ما به وجود آورده اند را در نظر بگیرید. حالا این وضعیت را چندبرابرکنید. این تنها نشانه هایی از شروع پروژه آبگیری برخی از سدهای تازه تاسیس در ترکیه موسوم به پروژه گپ است. ترکیه برخلاف کنوانسیون‌های بین‌المللی با پیگیری طرح توسعه ای آناتولی بزرگ یا GAP با سدسازی در بالادست رودخانه‌های دجله و فرات قسمت عمده ای از زمین‌های بادیه‌الشام عراق و تالاب‌های جنوب عراق را خشک کرده و خواهد کرد. خشک‌کردنی که نه فقط کشاورزان عراقی و سوری را در این سال ها به خاک سیاه نشانده و زمینه‌ساز پیوستن بسیاری از آنان در قبال دریافت مبالغی اندک به گروه‌های تکفیری چون داعش و جبهه‌النصره شد، بلکه هرساله گردوغبارش به حلق هموطنان غربی‌مان می‌رود.
بر اساس این پروژه از سال ۲۰۰۵، ساخت بیش از ۲۲ سد و ۱۹ طرح برقابی و توسعه سیستم کشاورزی در حوضه‌های دجله و فرات تا سال ۲۰۲۳ در دستور کار دولت ترکیه قرارگرفته و تا امسال قرار بود نزدیک به ۲۱ درصد از پروژه آبیاری و ۷۴ درصد از طرح‌های برقابی ترکیه در این حوضه تکمیل شود . بر اساس اهداف تعریف‌شده در این پروژه، بیش از ۱.۸ میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی ترکیه زیر کشت رفته و بیش از ۲۷ هزار گیگاوات ساعت برق تولید خواهد شد. بنا بر اسناد و مدارک موجود، ظرفیت مخازن سدهای موجود و احداث‌شده ترکیه بر رودخانه فرات، نزدیک به یک و نیم برابر (۱۵۰ درصد) کل حجم آورد این رودخانه است. این در حالی است که بیش از ۹۸ درصد آب کشور عراق وابسته به رودخانه‌های دجله و فرات است و این میزان برای سوریه بیش از ۸۶ درصد است. دو سد معروف ترکیه Cizre Dam و Ilisu Dam در سال ۲۰۱۶ تکمیل شده اند و سد سیلوان که ساخت آن از سال ۲۰۱۱ آغاز شده بود نیز به مراحل پایانی خود نزدیک شده است. بر اساس برنامه زمان‌بندی‌شده، قرار بود این سدها در مدت سه سال آب‌گیری شوند و به این طریق جریان آب رودخانه قطع نشود ولی دولت ترکیه در نظر دارد در مدت یک سال این سد را آب‌گیری کند و از این رو باید منتظر فاجعه عظیم تری در خشکسالی برای کشاورزان عراقی و ریزگردها برای ایرانیان باشیم.
بر اساس مواد پنج، شش و هفت «کنوانسیون حقوق استفاده‌های غیرکشتیرانی از آبراه‌های بین‌المللی ۱۹۹۷ سازمان ملل» که در سال ۲۰۱۴ وارد مرحله اجرایی شد، کشورهای بالادست حق احداث و اجرای پروژه‌های زیربنایی آبی را در بالادست رودخانه ندارند به‌طوری‌که سبب بروز مشکلات و آسیب‌های جدی به کشورهای پایین‌دست شوند اما ترکیه بدون توجه به این معاهدات در این سال ها مسیر توسعه ای خود را رفته است و حتی از سوی دولت های همسایه ای که از این مسیر توسعه ای آسیب جدی می بینند نیز واکنش جدی دریافت نکرده است. تنها یک سال پیش و در تیرماه سال ۹۶ حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران در همایش بین‌المللی «مقابله با گردوغبار» که با حضور مسئولان و نمایندگان سازمان ملل متحد، وزرا و نمایندگان ٤٣ کشور و مقام ها و مسئولان داخلی در سالن اجلاس سران تهران برگزار شد، در انتقادات و اعتراضاتی صریح به سدسازی در ترکیه و افغانستان با اشاره به اینکه سدسازی بدون درنظرگرفتن آثار زیست‌محیطی، برای آینده منطقه خطرناک است، گفت: «باید احداث سد بدون مطالعات زیست‌محیطی متوقف شود، اینکه در کشور همسایه ما طرح ۲۲ سد بزرگ در جریان است، می‌تواند تأثیرات مخربی در فرات و دجله بگذارد و در سایه آن عراق، ایران و سایر کشورها را تحت‌تأثیر قرار دهد». روحانی گفت: «هم کشورهای منطقه و هم سازمان‌های بین‌المللی در این زمینه مسئولیت دارند و نمی‌توانیم در برابر آنچه محیط‌ زیست ما را تخریب می‌کند بی‌تفاوت باشیم» و البته این اعتراض از این وجه تریبونی پیش تر نرفت و شکل حقوقی به خود نگرفت.
یکی از فعالان محیط زیستی ترکیه ای که جنبشی اعتراضی پیرامون این سدها را نمایندگی می کند در باره مخاطرات این طرح بزرگ می گوید:«پس از پایان ساخت سد و آب‌گیری آن باید انتظار عواقبی بسیار جدی داشت. دجله آب مورد نیاز برای کشاورزی را در اختیار عراقی‌ها می‌گذارد. بدون آب دجله در واقع هیچ‌گونه امکان کشاورزی در عراق وجود نخواهد داشت. اگر ایلیسو و در ادامه پروژه‌های سد و آبیاری در شمال کردستان توسط دولت ترکیه به اتمام برسد، عراق ۴۵ درصد کمتر از پیش آب در اختیار خواهد داشت. از طرفی دجله آب شرب شهرهای بزرگ در عراق -بغداد، موصل و بصره- را تضمین می‌کند. آب‌های زیرزمینی در عراق چنین ظرفیتی را برای این کار ندارند».