هرچند که این‌ها زودگذر است و دوباره وقتی خبرها واطلاعیه‌های صرفه‌جویی کمتر از قبل شود، برمی‌گردیم به همان سبک زندگی قبلی که داشتیم، اما قدیمی‌ها خیلی بیشتر از ما قدر آب را می‌دانستند چون خبری از لوله‌کشی و شیر آب و این چیزها نبود. مجبور بودند برای چند لیتر آب آشامیدنی 50-40 پله آب انبارها را پایین بروند. تازه آبی هم که برای مصرف روزانه‌شان برمی‌داشتند، کلی مشکلات بهداشتی داشت، اما چاره‌ای نبود.
چون تنها محل تامین آب آشامیدنی درست و حسابی همین آب‌انبارها بودند که در دوره‌هایی از تاریخ، هرکسی می‌خواست کار خیر بکند، یا آب انبار می‌ساخت یا زمینش را وقف می‌کرد که دیگران بسازند. در این گزارش سری زدیم به معروف‌ترین آب انبارهای ایران که هرچند امروز کارایی چندانی ندارند، اما از یک طرف بعضی هایشان از نظر معماری جزو ساختمان‌های برجسته محسوب می‌شوند؛ و از طرف دیگر یادمان می‌اندازند که روزگار نه چندان دوری برای تهیه آب آشامیدنی چه سختی‌ها که نباید می‌کشیدند.
■ برکه کل اسدالله گراش شیراز
هر گردشگری که تا امروز برکه کل را از نزدیک دیده، اذعان کرده که این بنا زیباترین و بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران است. این بنای تاریخی و با شکوه در شهر گراش قرار دارد و بزرگ‌ترین آب انبار برکه‌ای ایران است. قدمت این آب انبار به دوره قاجار و حدود ۲۰۰ سال پیش می‌رسد. این آب انبار سقف دار طراحی شده‌است، اما در میان مردم دو روایت در این مورد وجود دارد. برخی می‌گویند که معماران موفق به ساختن سقفی برای آن نشده‌اند و عده‌ای معتقدند سقف این آب انبار در زمین‌لرزه سال ۱۳۳۹ منطقه لارستان به طور کامل فروریخته است.
متأسفانه کتیبه یا نوشته‌ای درباره آن به دست نیامده‌است اما این بنا که برای مصارف کشاورزی و آب آشامیدنی مردم ساخته شده هنوز کاربرد دارد. سازنده این آب انبار حاج اسدالله از نیک‌اندیشان محلی و برادر فتحعلی‌خان حکام آن روزهای لارستان است. حاج اسدالله برکه‌ای دیگر و همچنین مصلای قدیمی گراش را هم ساخته‌است. این آب انبار زیبا از تابستان (۱۳۸۰)، از سوی میراث فرهنگی کشور در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
■ آب انبار سردار بزرگ قزوین
قزوین شهر آب انبارهاست و از نظر تعداد، شهری را در ایران پیدا نخواهید کرد که به اندازه آن چنین بناهایی داشته باشد و ازقضا تعداد زیادی از آن‌ها هنوز سرپا باشند و درشان به روی گردشگرها باز. سردار بزرگ معروف‌ترین آب انبار این شهر که به تنها آب انبار تک گنبدی ایران معروف است، در سال 1227 هجری قمری درمحله راه ری قزوین ساخته شده است، اما داستان ساخت این آب انبار به زمان قاجار برمی‌گردد؛ زمانی که محمد حسن و حسین خان سردار که دو تن از سرداران سپاه فتحعلی شاه بودند، در جنگ‌های ایران و روس شجاعت‌های بسیاری از خود نشان دادند. این دو بعد از پایان جنگ‌ها تصمیم به ساخت برخی بناهای عام‌المنفعه در داخل قزوین گرفتند؛ مسجد-مدرسه سردار که در خیابان تبریز قزوین واقع است و یک حمام که در حال حاضر تخریب‌شده از بناهایی است که این دو برادر اقدام به ساخت آن کرده‌اند. دو آب‌انبار نیز از بناهایی است که این دو سردار دستور ساخت آن را صادر کرده‌اند؛ یکی از آب انبارها در خیابان راه‌آهن و منتسب به برادر بزرگ‌تر و یکی دیگر در خیابان تبریز و منتسب به برادر کوچک‌تر است.
آب‌انبار سردار بزرگ که به برادر بزرگ‌تر منتسب است، به بزرگ‌ترین آب‌انبار تک گنبدی ایران معروف است مانند سایر آب‌انبارها دارای سردر، راه‌شیر، پاشیر و مخزن است، راه شیر آب‌انبار نیز 50 پله دارد و ابعاد آن نیز 17×17×17 اندازه‌گیری شده است.
عظمت گنبد این آب‌انبار در نوع خود بی‌نظیر است؛ در بالای گنبد آب انبار یک بادگیر کوچک قرار دارد و مردم محله راه‌ری قزوین قبل از لوله‌کشی آب در شهر سال‌ها از این آب‌انبار برای تأمین آب آشامیدنی خود استفاده می‌کردند.
آب این آب انبار از قنات تأمین می‌شده و قطر دیوارهای آن در حدود سه متر است و از مصالحی همچون آجر،شفته آهک،ساروج در ساخت آن استفاده شده است. آب‌انبار سردار بزرگ یک نظام جالب از آبرسانی شهری است و در سال ۱۳۵۵ با شماره ۱۳۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
■ آب انبار بی بی قشم
هرسال تعداد زیادی گردشگر راهی قشم و کیش می‌شوند که در هتل‌های لوکس آن از غوغای جهان فارغ شوند و در نهایت از سواحل آن دیدن کنند، غافل از اینکه یکی از زیباترین و جذاب‌ترین آب انبارهای ایران در قشم است. با یک نام خاص، «آب انبار بی بی».
تأمین آب شیرین در شهرهای ساحلی از دیرباز تا همین امروز همیشه جزو معضلات دولت‌ها و حکومت‌ها بوده است و آب انبار بی بی به همین منظور برای استفاده بومیان این جزیره ساخته شده است. آب انبار (برکه) بی بی در قشم یکی از قدیمی‌ترین آب انبار هایی است که برای ذخیره آب در این جزیره ساخته شد. این بنا توسط یک زن خیر و نیکوکار به نام صوغیه همسر شیخ عبدالله حاکم وقت جزیره قشم و در سال 1202 قمری، ساخته می‌شود.
آب انبار بی بی قشم در بخش شهاب و از توابع شهرستان قشم و از نقاط دیدنی استان هرمزگان در جنوب ایران است و با توجه به کمبود آب شیرین و قرار گرفتن جزیره قشم در بخش اقلیم گرم ایران مردم این جزیره با مشکلات تأمین آب شیرین مواجه بودند که پس از ساخت این آب انبار و جمع آوری آب، توانستند این مشکل را تا حدودی رفع کنند.
آب انبار بی بی اولین آب انبار برکه‌ای است که به خاطر معماری سنتی وقدیمی خود، بسیار مورد توجه بوده است. برای ساخت این آب انبار از مصالحی مانند سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج استفاده شده است. با توجه به گرم بودن مناطق و استفاده از سقف‌های گنبدی شکل در سازه‌های این منطقه، سقف این آب انبار نیز به صورت گنبدی شکل ساخته شده است،
سقف بنا، بارها مرمت شده و پس از گذشت 200 سال از عمر آن، هنوز هم به نام برکه بی بی قشم، مورد استفاده بومیان منطقه، قرار می‌گیرد.
■ آب انبار 6 بادگیری یزد
مگر می‌شود در کویری‌ترین شهر ایران،آب انبار وجود نداشته باشد؟ قطعاً جواب منفی است. یزد شهر بادگیرهاست و این ویژگی خاص در بیشتر بناهای آن دیده می‌شود. حتی 100 آب انباری که در این شهر وجود دارد. معروف‌ترین آب انبار یزد یا بهتر بگوییم، ایران، بنای 6 بادگیری است. آب انباری که وقتی گردشگران به یزد می‌رسند، بعد از میدان امیر چخماق دنبال آن می‌گردند.
بانی ساخت این آب انبار 180ساله که قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد و حاجی حسین میرالله بوده است. آب انبار بادگیرهایی رفیع و گنبدی تخم مرغی شکل دارد. این بنا شامل دو ورودی، دو پاشیر، دو پلکان است. بنا بر نوشته‌های درج شده بر لوح توصیف آن که بر سردر بنا قرار دارد، یکی از ورودی‌ها مخصوص مسلمانان و دیگری مخصوص زرتشتیان بوده است، اما برخی وجود زرتشتیان را در این محل بعید دانسته و علت دو دهانه بودن آب انبار را شلوغی و جمعیت ساکنین منطقه می‌دانند. این مکان ابتدا شامل سه بادگیر بوده و بعدها به هنگام مرمت، سه بادگیر دیگر به آن اضافه شده است. بنای باشکوه 6 بادگیری سال 1357 در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.
■ آب انبار صفی‌آباد
برخلاف دیگر آب انبارها که بیشتر در شهرهای بزرگ هستند و به محلی برای جذب گردشگر تبدیل شده‌اند، آب انبار 300ساله صفی‌آباد در شهرستان اسفراین خراسان شمالی قرارگرفته و این روزها حال خوشی ندارد و چند ماه بیشتر نیست که کار مرمت آن آغاز شده است. آب‌انبار صفی‌آباد در شهرستان اسفراین، داخل شهر صفی‌آباد و در میدان مسجد جامع و پشت کتابخانه شهید ارغیانی واقع شده. این بنا توسط صفی خان بغایری حاکم بام و صفی‌آباد بنا شده است و مربوط به دوره افشار-دوره قاجار است. در واقع صفی‌خان بغایری که خود از ترکان این منطقه زرخیز است، برای به دست آوردن دل مردم اقدام به چنین کاری کرد. با گذشت دوران و فرسایش فراوان باد و آب در این منطقه و عدم رسیدگی کافی و به دلیل وجود رودخانه‌های اطراف شهر کم کم این دو آب‌انبار اهمیت خود را از دست دادند و چیزی جز ویرانه و مخروبه از آن باقی نماند.
حاج عبدالله ارغیانی به همراه حاج محمد گرایلی تصمیم به مرمت و بازسازی آب‌انبار کردند. که به همت آن دو در سال ۱۳۴۴ شمسی یکی از این دو آب‌انبار که در مرکز شهر جنب کتابخانه عمومی شهر صفی‌آباد قرار دارد مرمت شد. این بنا سال1386 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
■ آب انبار دهان شیر لار
اول از همه بگذارید از اسم عجیب این آب انبار رمزگشایی کنیم. در زبان لاری به لوله کشی آب وشیر آب نصب شده برآن به اختصار شیر می‌گویند.اینکه چرا چنین اسمی روی این بنا گذاشتند به این دلیل است که این آب انبار دارای لوله‌ای سنگی به شکل سر شیر بوده که از دهان آن آب خارج می‌شده است. در لارستان چهار دهن شیر بزرگ وجود داشته که در حال حاضر دو تای آن، یکی دهن شیر بازار ودیگری دهن شیر حاج غلامرضا معتمد هنوز پابرجاست.
قدمت آب انبار دهان شیر لار نیز به دوران صفویه باز می‌گردد. این بنا یکی از بناهای زیبا و قدیمی لار است که در سمت شرقی ورودی بازار این شهرستان و در مجاورت پیر پنهان ساخته شده است.این بنا، پیش اتاقک کوچکی دارد که پله‌های سراشیبی،آن را با عرض 3/20 متر به طرف پایین کشانده است. راه پله که 80/12 متر طول دارد، دارای برش‌های رو به بالاست. به روایت دیگری دهن شیر به جایی اطلاق می‌شود که در زمان‌های گذشته در کنار بعضی از برکه‌های بزرگ به صورت زیر زمینی با پله‌های زیاد به ته برکه نزدیک می‌شد و معمولاً آب قسمت پایین برکه خنک‌تر بود و مردم در تابستان از این آب استفاده می‌کردند.
بزرگ‌ترین دهن شیر لارستان مربوط به دهن شیر قنبربیگی بود. دهن شیر دیگر در کنار برکه مسجد شاهزاده واقع در کوی نو بود که این دهن شیر نیز خراب شد. آب انبار دهن شیر ۱۹ مرداد ۸۴ به شماره ۱۲۷۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نظر شما