گویی ناگاه از نهان خاک نجوایی برون تراود که:

هر خاک که زیر پای هر نادانی است  /  زلفین بتی و عارض جانانی است
هر خشت که بر کنگره ایوانی است    /  انگشت وزیری و سر سلطانی است

 آرام به بالای تپه نزدیک می‌شوم، سه تپه دشت نیشابور که بر روی آن قدم می‌زدم را دیگر می‌توان امروز یکی از مهم‌ترین آثار باستان‌شناسی شرق کشور دانست، تپه‌ای که طی سه سال گذشته بیش از 50 باستان‌شناس را مشغول خودش کرده است.

تپه‌ای که توانسته است پازل تاریخی باستان‌شناسان و تاریخ‌نگاران نسبت به یک قطعه گمشده تاریخ خراسان و شرق ایران را حل کند.

سرپرست هیأت کاوش درباره این منطقه و آثار کشف‌ شده آن در گفت‌وگو با فارس گفت: یکی از سؤالات و نکاتی که در مورد پیشینه تاریخی نیشابور همیشه وجود دارد این است که تاریخ این شهر از چه زمانی شروع شده است، اطلاعات خیلی خوبی درباره دوران اسلامی نیشابور داریم، شهری که در زمان خودش بسیار فعال بوده و تأثیرات ویژه‌ای در جهان اسلام داشته است.

حسن باصفا خاطرنشان کرد: درباره گذشته نیشابور و اینکه از چه زمانی شروع شده است و چه دورانی را طی کرده است اطلاعات زیادی نداریم، کاوش‌های باستانی که طی 10 سال گذشته که رشته باستان‌شناسی در دانشگاه نیشابور ایجاد شد، به‌صورت ویژه شروع شده است، در این مدت مناطق تاریخی مانند شهرک فیروزه با پنج هزار سال، منطقه غارچشمه و بلوچ با هفت هزار سال قدمت کشف‌ شده است.

وی تأکید کرد: با این حال هیچ اطلاعاتی درباره یک بازه زمانی به نام هزاره اول یا عصر آهن که جوامع کم‌کم وارد مباحث حکومت‌ها می‌شوند در این منطقه یافت نشده بود و هیچ‌گونه اطلاعاتی درباره دشت نیشابور وجود نداشت.

استاد باستان‌شناسی دانشگاه نیشابور افزود: برای شناخت این مورد و اینکه اصلاً جوامع نیشابور چطور وارد مراحل شهرنشینی و حکومت‌داری شدن این محوطه را برای کاوش انتخاب کردیم، بررسی سطحی و احتمالات نشان داد که این منطقه به سؤالات ما پاسخ می‌دهد، پس از اخذ مجوزهای لازم به‌مدت ۳ سال از سال ۹۵ در این منطقه در حال کاوش هستیم.

حلقه اتصال آسیای مرکزی و فلات ایران

باصفا با اشاره به اقدامات طی سه سال گذشته خاطرنشان کرد: در فصل اول شناسایی صورت گرفت، مطالعات نشان داد که احتمالاً این منطقه هم‌زمان با دوره هخامنشیان بوده است، یعنی همان پازل گمشده و نقطه عطف نیشابور.

وی ادامه داد: فصل دوم و سوم کشف بقایای معماری به‌عنوان هدف انتخاب شد که خوشبختانه اکنون یعنی در فصل سوم با یکسری بقایای خاص و ویژه روبرو شدیم و به خواسته خود یعنی اطلاعاتی درباره بازه هزاره اول قبل از میلاد رسیدیم.

معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه نیشابور با اشاره به پیشینه آن عصر در ایران و دیگر نقاط جهان تصریح کرد: مادها نخستین حکومت ایران بودند و از لحاظ معماری و ساختار سیاسی این‌گونه بود که قلعه‌های بزرگی روی تپه‌های طبیعی ایجاد می‌کردند، تپه نوشیجان در ملایر یکی از معروف‌ترین این تپه‌ها و یک تپه به نام ازبکی نیز در کرج یافت شده، همچنین در ۱۰ سال اخیر کاوش‌هایی در آسیای مرکزی منجر به کشف منطقه‌ای به نام اولاغ تپه کشف‌شده که معماری شبیه به مادها یافت شده است.

باصفا گفت: این محوطه حلقه اتصال آسیای مرکزی و فلات ایران است و نشان از اهمیت این مکان دارد که می‌توانستند مسیر شرق به غرب را بازسازی کند، معماری ارگ‌های حکومتی آن دوران یک معماری خاصی داشته است، مانند انبارهایی که محل نگهداری مواد غذایی بوده است و در اینجا نیز سه انبار یافت شده است، همه این انبارهای در مناطق یاد شده دارای یک الگوی خاص و ابعاد استاندارد 2.5 در ۱۷ متر بوده است و با توجه به معماری خاص منطقه اهمیت نیشابور را دو چندان می‌کند.

مدیریت مبادلات تجاری شرق و غرب در این منطقه

وی با اشاره به این نوع معماری خاص خاطرنشان کرد: این قلعه قطعاً وظیفه نظارت مسیر شرق و غرب را داشته است، حجم معماری نشان می‌دهد که اینجا مقر حکومتی باهدف کنترل جاده بوده است، دلیل این ادعا نیز کشف یک مهر استامپی که مبادلات تجاری شرق و غرب را برقرار و مدیریت می‌کرده است، شکل ظاهری مهر بسیار شبیه به مُهرهای بین‌النهرین است، در آن بازه زمانی در بین‌النهرین فرهنگی به نام آشور که بسیار قدرتمند بوده و تأثیر زیادی بر معماری هخامنشیان داشته است رواج داشته است و وجود این مُهر همچنین نشان از وجود حکومت دارد.

معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه نیشابور با اشاره به یافت شدن آثار باستانی مربوط به دوران برنز در منطقه شمالی دشت نیشابور، وجود چنین قلعه‌ای را در نزدیکی بخش جنوبی دشت و نزدیک به رودخانه کال شور جالب دانست و عنوان کرد: در همین دوران قنات‌ها نیز کشف‌ شده‌اند و ما اطلاع دقیقی از اینکه در این منطقه قنات وجود دارد یا خیر در دست نداریم اما اینکه مردم در این منطقه که فاصله زیادی با دامنه کوه دارد علاوه بر نظارت بر مسیر شرق به غرب کشاورزی نیز می‌کردند، بسیار جالب است.

باصفا علت ترک این منطقه توسط مردم را نامشخص دانست و گفت: احتمالاً به دلیل دامپروری این تغییر مکان روی داده است، البته داده‌های گیاهی بعد از فصل کاوش در آزمایشگاه مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا بتوان راحت‌تر و دقیق‌تر درباره وضعیت اقتصاد معیشتی و زیستی مردم آن زمان صحبت کرد، در کنار آن استخوان‌های حیوانات نیز مطالعه می‌شود تا پوشش حیوانی منطقه نیز مشخص شود.

وی با اشاره به آثار کشف‌ شده در این فصل کاوش خاطرنشان کرد: هدف از این دو فصل معماری بوده است اما قاعدتاً آثاری مانند سفال، تعداد قابل‌ توجهی اشیای تزئینی که نشان از وجود فردی دارای وضعیت اجتماعی خوب دارد نیز کشف‌ شده است، سنگ‌های لاجورد، مفرق، عقیق و فیروزه نیز کشف‌ شده است، تعداد زیادی فلاخن چند وجهی یا به‌اصطلاح نیشابوری‌ها پلخمون کلاغی که باهدف ترساندن بوده است در کنار سر پیکان‌های مفرغی که نشان از قدرت آهنگری منطقه داشته نیز کشف‌ شده است.

مهم‌ترین دستاورد باستان‌شناسان بعد از انقلاب

این استاد دانشگاه با اشاره به اهمیت این منطقه گفت: خیلی از پاسخ‌های سؤالات باستان‌شناسی ایران در این سایت داده شده و می‌شود، اگر سال‌های آینده کاوش صورت پذیرد اطلاعات بیشتری به دست می‌آید؛ معماری این منطقه ویژه است و وجود این منطقه مربوط به عصر آهن را به‌جرأت می‌توان مهم‌ترین دستاورد باستان‌شناسان بعد از انقلاب در کشور دانست.

باصفا با بیان اینکه این منطقه برای خراسان بزرگ نیز بسیار بااهمیت است و سؤالات زیادی درباره آن را پاسخ می‌دهد؛ بیان کرد: متأسفانه این مکان قبلاً در فهرست آثار ملی ثبت نشده بود و بسیاری از داده‌های کشف‌ شده از تخریب آثار حفاری‌های غیرمجاز به‌دست‌ آمده است، مردم منطقه نیز تا پیش از این در زمستان‌ها به دلیل بیکاری و ذهنیتی که داشتند در این منطقه حفاری‌هایی کرده بودند که خوشبختانه با ورود میراث فرهنگی و ثبت آن دیگر شاهد این‌گونه تخریب‌ها نیستیم.

نیاز حداقل 20 ساله کاوش در این منطقه

وی با اشاره به تخریب آثار باستانی گفت: البته این تخریب‌ها یک بحث شهرستانی نیست بلکه یک بحث ملی است، ما در ایران منطقه‌ای را نداریم که دست‌نخورده باقی‌مانده باشد و مورد هجوم حفاری‌های غیرمجاز قرار نگرفته باشد.

سرپرست هیأت کاوش با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته در این منطقه عنوان کرد: در اطراف این منطقه 10 سکوی خشتی نیز کشف‌ شده است که نشان از کارکرد آیینی و مذهبی داشته است، قسمتی که در حال اکتشاف هستیم مربوط به بخش اعیان‌نشین است و قسمتی که مردم عادی استقرار داشته‌اند شناسایی صورت گرفته اما هنوز اقدامی بر روی آن صورت نگرفته است.

باصفا با اشاره به کمبود بودجه‌ها در مورد آثار باستانی تأکید کرد: سازمان میراث از نظر مالی بسیار محدود است و امیدواریم بتوانند در آینده این منطقه را حفظ کنند، هنوز حداقل 20 سال زمان برای حفاری‌های دیگر نیاز هست که امیدواریم با تأمین بودجه این اتفاق صورت پذیرد.

وی با اشاره به همکاری حدود 50 نفر شامل دانشجویان کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در کنار اساتید دانشگاه در این فصل کاوش تأکید کرد: آزمایشگاه‌های زیادی مانند آزمایشگاه سازمان انرژی اتمی، دانشگاه علم و تکنولوژی چین با ما در امر بررسی داده‌های کشف‌شده همکاری می‌کنند، دانشگاه نیشابور یک مجموعه نوپا است و هنوز رشته باستان‌سنجی که نیازمند چنین آزمایشگاه‌هایی هست ندارد.

کاوش یعنی جستجو در گذشته برای آینده

یک باستان‌شناس در رابطه با حس و حال کاوش آثار تاریخی گفت: ما در گذشته کاوش می‌کنیم و ذره‌ذره خشت‌هایی که اینجا وجود دارد با هدف گذاشته شده است و ما باید این اهداف را بشناسیم.

اسماعیل هجینی‌نژاد تصریح کرد: تمام این کاوش یک حس و حال خاصی را به ما می‌دهد، کاوش یعنی جست‌وجو در گذشته برای آینده با هدف بازسازی آن برای نسل‌های دیگر.

وی تصریح کرد: بعد از هزاران سال ما نخستین کسانی هستیم که بعد از این مدت یک شئ را از جایش برمی‌داریم، اگر ظرفی را از جا برمی‌دارم به این فکر می‌کنم آن کسی که این ظرف را گذاشته در چه حس و حالی بوده است و چرا برای برداشتن آن برنگشته است.

این باستان‌شناس افزود: برای این منطقه کاوش که معماری مهم است، اهداف ساخت بنا را جستجو می‌کنیم و باید حدس بزنیم کسی که این بنا را ساخته است آیا با عشق کار کرده است یا با زور حکام.

هجینی‌نژاد افزود: باید برای آیندگان مشخص کنیم که معماری این‌گونه مناطق چگونه بوده است و اگر حس و حال خودمان درست نباشد، نمی‌توانیم آن را به آیندگان منتقل کنیم.

وجود بزرگ‌ترین سایت تاریخی کشور در نیشابور

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیشابور نیز در رابطه به این موضوع گفت: نیشابور یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران حساب می‌شود و در آن تعداد زیادی آثار و مناطق تاریخی در آن کشف‌ شده است، تاکنون 115 اثر تاریخی از نیشابور در فهرست آثار ملی ثبت شده است وجود بزرگ‌ترین سایت تاریخی کشور در این شهر اهمیت آن را بر همگان آشکار می‌کند.

محمد اسماعیل اعتمادی افزود: در سال‌های قبل از انقلاب کاوش‌هایی توسط آمریکاییان به همراه ایرانی‌ها در نیشابور صورت گرفته است و در سال‌های 1330 تا 1340 میلادی و بیش از یک دهه تیم کاوش موزه متروپولیتن در این شهر کاوش‌هایی داشته است.

وی خاطرنشان کرد: بعد از انقلاب برای مدتی کاوش‌ها متوقف شد و بعد از آن به‌صورت جسته‌وگریخته گروه‌هایی از دانشگاه تهران و سازمان میراث فرهنگی در این شهر کاوش داشته‌اند تا اینکه در سال ۷۸ به‌صورت کاملاً علمی سازمان میراث فرهنگی به این موضوع ورود کرد.