ناهید لاله‌زاری

کلیدواژه «احسن» با ریشه «حسن» و هم‌خانواده‌های آن در قرآن کریم، جزو پرتکرارترین مفاهیمی است که کامل‌ترین شکل زیبایی و خوبی در آن نهفته است؛ این صفت در ابتدای هر کلمه دیگری که قرار بگیرد بار معنایی جدیدی به آن می-بخشد که سراسر جمال و کمال است؛ مثل احسن الحدیث، احسن العمل یا حُسن تدبیر و... واژه‌هایی که هم به صفات فعلی پروردگار اشاره دارند و هم به رفتار و خلق و خوی انسان‌ها و روابط آن‌ها با یکدیگر. درباره افعالِ خدا، عبارات زیادی در قرآن آمده مانند زیباییِ رنگ خدا؛ «مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»؛ زیباییِ حکم خدا؛ «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً»؛ زیباییِ خلقت خدا؛ «فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ‌»؛ زیباترین سخن خدا؛ «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَاباً»؛ زیباییِ خلقت انسان؛ «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ».

پس از اینکه خداوند خود را با این صفات می‌ستاید، به انسان هم توصیه می‌کند که در رفتار خود نسبت به خدا، نسبت به خانواده و مردم و نسبت به مخالفان، این رفتار حَسَن و احسن را در پیش بگیرد. خداوند در آیه 77 سوره قصص می‌فرماید: ای انسان همان طور که خدا به تو احسان کرده، تو هم به دیگران احسان کن؛ «وَ أَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ». و در سوره مبارکه نحل از مؤمنان می‌خواهد تا با بهترین و زیباترین روش، مردم را به راه خدا فراخوانند و مجادله احسن را با مخالفان در پیش گیرند؛ «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ».

خداوند در سوره اسراء هم بار دیگر تأکید می‌کند که ای مردم با هم به نیکی سخن بگویید و از شیطانی که می‌خواهد همواره بین شما نزاع، کینه و دشمنی باشد بیزاری جویید؛ «وَ قُلْ لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوّاً مُبِیناً» (اسراء:53). در سوره مؤمنون هم توصیه دیگری می‌فرماید که مؤمنان در روابط اجتماعی و خانوادگی باید بدی را به خوبی جواب دهند: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ». در سوره مبارکه فصلت نتیجه دنیایی و نقد این عمل را نیز می‌فرماید: «وَ لاَ تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ‌» (فصلت:34)؛ و نیکی با بدی یکسان نیست؛ [بدی را] به آنچه خود بهتر است دفع کن؛ آن گاه کسی که میان تو و میان او دشمنی است، گویی دوستی یک‏دل می‏شود.

در سوره زمر به کسانی که به سخن گوش می‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند، بشارت داده شده و آن‌ها را با عبارت «عبادی» (بندگانم) توصیف کرده است: «لَهُمُ الْبُشْرَی فَبَشِّرْ عِبَادِ» (زمر:17)؛ «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ»‌ (زمر:18)؛ بشارت بده به آن بندگانم که به سخن گوش فرامی‏دهند و بهترین آن را پیروی می‏کنند.

در این میان خداوند یکی از اهداف میانی آفرینش و خلقت را این می‌داند که نیکوکارترین و احسن‌کارترین افراد مشخص شوند: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» (ملک:2)؛ همان که مرگ و زندگی را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید و اوست ارجمند آمرزنده.

در آیه هفت سوره کهف نیز به‌ گونه‌ای دیگر این هدف ترسیم شده است: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»؛ در حقیقت، ما آنچه را که بر زمین است، زیوری برای آن قرار دادیم، تا آنان را بیازماییم که کدام یک از ایشان نیکوکارترند. در آیات دیگری نتایج این احسان ترسیم می‌شود که نخستین نتیجه آن، نفعی است که به خود انسان برمی‌گردد: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا»؛ اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده‏اید و اگر بدی کنید به خود [بد نموده‏اید] و در آیات بسیاری به اجر نیکوتری برای آن‌ها در نزد خداوند اشاره می‌فرماید و بالاتر از همه اینکه خدایشان دوستشان می-دارد: «وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»‌ (بقره:195) و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می‏دارد.