مریم احمدی شیروان/

با مرگ معاویه در ماه رجب سال 60ه‍.ق، امام حسین(ع) که پیش از آن هم از بیعت با فرزند معاویه به عنوان ولیعهد خودداری کرده بودند، باز هم به درخواست والی مدینه برای بیعت با یزید به‌عنوان خلیفه پاسخ منفی دادند و مدینه را به مقصد مکه ترک کردند.

همزمان، بزرگان شیعه در کوفه و حتی گروه‌های دیگری از مردم این شهر که از امتناع امام(ع) از بیعت آگاه شده بودند، نامه‌هایی را خدمت ایشان ارسال و آمادگی خود را برای یاری حضرت به‌عنوان پیشوای مسلمین اعلام کردند. از تعداد نامه‌های ارسال شده توسط کوفیان آمار دقیقی در دست نیست و اگرچه منابع متأخر اعدادی نظیر 12 هزار را هم برای آن ذکر کرده‌اند اما با توجه به آنکه در منابع تاریخی قرون نخستین تعدادی برای نامه‌ها ذکر نشده، چنین اعدادی قابل قبول به نظر نمی‌رسد و فقط می‌توان فراوان بودن نامه‌ها را پذیرفت.

نخستین نامه کوفیان در ماه رمضان به دست امام حسین(ع) رسید و حضرت برای ایشان نوشت: «...اکنون من برادرم و پسرعمویم و فرد مورد اعتمادم از میان خاندانم را به سوی شما می‌فرستم؛ اگر برایم بنویسد که رأی و نظر اکثر شما و خردمندان و بزرگانتان مطابقت دارد با آنچه فرستادگان شما خبر دادند و در نامه‌هایتان خواندم، بزودی به سوی شما خواهم آمد؛ ان‌شاء‌اللّه...»؛ و مسلم بن عقیل پانزدهم رمضان، از مکه به سمت کوفه حرکت کرد. 

نوشته‌اند که حداقل 18 هزار نفر با فرستاده امام حسین(ع) بیعت کردند؛ پس چه شد که مسلم در نهایت تنها ماند و به شهادت رسید؟ امروز پنجم شوال، سالروز ورود سفیر امام حسین(ع) به کوفه است. به این بهانه در گفت‌وگو با آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی، استاد و پژوهشگر برتر حوزه و کارشناس تاریخ اسلام، به تبیین چرایی بیعت‌شکنی کوفیان پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:

وظیفه مسلم راستی‌آزمایی دعوت کوفیان بود

آیت‌الله یوسفی غروی در تشریح هدف امام حسین(ع) از فرستادن مسلم به کوفه می‌گوید: امام حسین(ع) مسلم بن عقیل را مأمور رسیدگی و بررسی وضعیت نامه‌ها کردند؛ اینکه این نامه‌ها چند درصد اهل کوفه را شامل می‌شود و چند درصد کوفیان کلامشان مطابق با این نامه‌هاست؛ زیرا حرکت امام حسین(ع) به سمت کوفه، حرکتی نبود که مورد پذیرش و قبول دیگران باشد و بیشتر افرادی که از عزم این حرکت مطلع شده و خدمت امام حسین(ع) می‌رسیدند، یا نظر منفی داشتند و یا با شک و تردید به موضوع می‌نگریستند. وی اضافه می‌کند: فرستادن مسلم بن عقیل تلاشی طبیعی برای جوابگویی به این طبقه از مردم بود تا متوجه شوند حضرت بی‌گدار به آب نزده و درصدد فهمیدن و فهماندن واقعیت بوده‌اند؛ چرا که اتکا به علم امام در نظر مردمی که  به آن معتقد نبودند، قابل قبول نبود.

این پژوهشگر تاریخ اسلام در پاسخ به اینکه چرا با وجود بیعت حداقل 18 هزار نفر با مسلم در کوفه، او در نهایت تنها ماند، یادآور می‌شود: ابن‌زیاد اهل کوفه را غافلگیر کرد و آن مردمان را در حالت تحیر، صبر و انتظار قرار داد؛ بخصوص اینکه حضرت مسلم بن عقیل برای جنگیدن فرستاده نشده بود؛ او به کوفه رفته بود تا رأی اکثریت را سنجیده و خدمت امام(ع) اطلاع دهد تا اگر نظر اکثریت نیز مطابق با همین نامه‌ها بود، امام(ع) به استناد این نظرسنجی به سوی کوفه حرکت کند. هیچ مستندی وجود ندارد که امام(ع) برای حضرت مسلم غیر از این تکلیف، وظیفه دیگری از جمله جنگ را مقرر کرده باشند؛ بنابراین در میان شیعیان کوفه دودستگی ایجاد شد.

حبس زعمای شیعه و حیرت شیعیان کوفه

یوسفی‌غروی تشریح می‌کند: البته همه شیعیان آن زمان به معنای شیعه معتقد به امامت، علم امام و مبانی تشیع نبودند؛ شیعه به معنی عام کلمه، محبت و مودت را در بر می‌گرفت و به تعبیر برخی آقایان شیعه سیاسی بود. آن‌ها را بر سر دوراهی بین حکومت بنی‌هاشم و بنی‌امیه، طرفدار حکومت بنی‌هاشم بودند و دورانی که پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع) با معاویه گذرانده بودند، نظر آن‌ها را برای تمایل به بنی‌امیه تغییر نداده بود. او اضافه می‌کند: آن‌ها عزم جزمی برای جهاد زیر پرچم مسلم بن عقیل، بدون اینکه مأموریت خاصی در این جهت داشته باشند، نداشتند و غافلگیر و بلاتکلیف شدند؛ ابن‌زیاد هم از این وضعیت حداکثر استفاده را کرد. به گفته این عضو شورای کتاب مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، ابن‌زیاد پس از روی کار آمدن، مبادرت به آزار زعمای شیعه کرد و بسیاری از آن‌ها را دستگیر و زندانی کرد. تحیر عموم زیردستان زعمای شیعه و اینکه حتی خود آن‌ها نیز تصمیم واضح و آشکاری نداشتند و چشم انتظار رسیدن امام حسین(ع) بودند، سبب شد تا نتوانند عموم شیعیان را زیر پرچم مسلم بن عقیل جمع کنند.

دنیادوستی و ترس کوفیان از نبرد با شامیان

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به تأثیر حب دنیا در همراهی نکردن کوفیان با مسلم تأکید می‌کند: غالباً مردم دنبال سلامت هستند، نه جنگ و ستیز؛ ساختمان عشایری کوفه هم در آن وضعیت، تصمیم جدی برای خنثی‌سازی نقشه‌های ابن‌زیاد نداشت و او توانست عده زیادی را با باز کردن بیت‌المال و ریختن اموال به کیسه‌های شیوخ عشایر ساکت کرده و بخرد.

یوسفی غروی در پایان تشریح می‌کند: تهدید رسیدن ارتش از شام راه دیگری بود که ابن‌زیاد برای همراهی مردم کوفه با خود از آن استفاده کرد؛ این در حالی بود که اهل کوفه تجربه ناخوشایندی از جنگ صفین که 18 ماه طول کشیده بود، داشتند و در آن مدت ضرر و زیان مالی و جانی زیادی کرده بودند.