به گزارش قدس آنلاین حادثه‌ای که ولایت را جادوانه کرد و امامت را نهادینه ساخت. برای درک بهتر برکات غدیر که به عنوان عیدی بزرگ در میان شیعیان پاس داشته می‌شود، به سراغ یکی از غدیر پژوهان معاصر آقای دکتر محمد مهدی بهداروند رفتیم و با او در این زمینه به گفت‌وگو نشستیم. او که مدیر گروه اندیشه مرکز مطالعات حوزه علمیه قم، مشاور عالی ریاست دانشگاه قم و مدیریت دانشکده امام علی (ع) از جمله فعالیت‌های اوست با حوصله به سوال‌های ما پاسخ داد که در زیر می‌خوانید:

آقای دکتر چه اتفاقی افتاد که پیامبر(ص) اجتماع غدیر را در آن مکان و به تعبیر امروزی فورس ماژور انجام دادند؟

این کار عظمت این حادثه را نشان می‌دهد. با این حرکت مشخص است که رسالت پیامبر(ص) تمام شده و عازم دیار باقی هستند و برای اینکه امت متفرق نشوند او نه از طرف خود بلکه از طرف خدا مأمور است که اشرف مخلوقات بعد از خود که امیرالمؤمنین است را به عنوان جانشین معرفی کند. بنابراین این حادثه دوستی، شخصی و عادی نیست، خدای متعال امر فرمود که همه را در این مکان جمع کن. هر که رفته بیاید. معلوم است که امر مهمی است. بعد هم پیامبر(ص) از علی(ع) اسم نبرد، برای اینکه خدشه ای وارد نشود، دست ایشان را بلند کرد تا هر گونه شک و شبهه‌ای از بین برود.  غدیر حادثه سیاسی-دینی است که پیامبر(ص) برای اتمام و اکمال دین خودش انجام داد. این کار مأموریتی بود که پیامبر(ص) برای مدیریت مردم بعد از ایشان آن را انجام داد.

اولین بار چه کسی این روز را بعنوان عید اعلام کرد؟

حدود سی سال پس از اجتماع عظیم و بی‌نظیر مسلمانان در غدیر خم، اولین اجتماع گسترده مردم در سالگرد آن روز تاریخی و سرنوشت‌ساز در ایام حکومت امیرالمؤمنین (ع) و حضور آن حضرت در کوفه اتفاق افتاد. روز جمعه‌ای مصادف با سالگرد غدیر خم شد و علی (ع) فرصت را مناسب دید تا در اجتماع مردم در نماز جمعه، خطبه‌ای در معرفی غدیر و تبیین ابعاد گوناگون آن ایراد کند. برای اینکه مسلمانانی را که عصر پیامبر خدا(ص) را درک‌ نکرده و غالباً از جریان غدیر بی‌اطلاع بودند و اگر هم سخنی شنیده بودند باز به عمق حادثه غدیر پی نبرده بودند، با غدیر خم آشنا کند. نخستین مجلسی که در سی‌امین سالگرد غدیرخم تشکیل شد، همراه با سخنرانی شخص اول جریان غدیر بود. امیرالمؤمنین(ع) در آن مجلس از غدیر خم به عنوان عید بزرگ مسلمانان یاد و بدین ترتیب سنت حسنه عید گرفتن روز غدیر را پی‌ریزی کرد. در حقیقت آغاز جشن‌های غدیر که در طول تاریخ شیعه از اعیاد مهم به شمار آمد با همان خطبه غدیریه امیرالمؤمنین(ع) بود.

*غدیر به عنوان یک حادثه سیاسی اجتماعی مطرح شده است. تأثیرات این واقعه را در سرنوشت جامعه اسلامی چطور ارزیابی می‌کنید؟

در این حادثه بعضی از افرادی که با پیامبر(ص) بودند، بیگانه نبوده و همه می‌دانستند که ایشان می‌خواهد مطلب مهم را گفته و کار مهمی انجام دهد.

حدیث غدیر توسط 110 تن از صحابه مثل ابوبکر، عمر، عثمان، عمار یاسر،‌ام سلمه، ابوهریره، سلمان، زبیر، زیدبن ارقم، ابوذر، عباس بن عبدالمطلب، جابر عبدالله انصاری و 83 تن از تابعین مثل سعید بن جبیر و عمربن عبدالعزیز نقل شده است. پس از تابعین نیز 360 تن از محدثان، حدیث غدیررا در آثار خویش نقل نموده‌اند که سه تن از آنان صاحبان «صحاح سته» (ششگانه) هستند.

علمای شیعه همگی غدیر را حدیثی متواتر دانسته‌اند. مورخی مثل یعقوبی که اولین کتاب تاریخ عمومی را در جهان اسلام نوشته نیز واقعه غدیر را ذکر کرده است. همچنین مورخانی مثل محمد بن جریر طبری، ابن اثیر، سیوطی، شهرستانی، ابونعیم اصفهانی این واقعه را بیان کرده‌اند و حتی برخی از آنان کتاب‌های مستقل در باب غدیر تألیف کرده‌اند مثل «الولایه فی طرق حدیث الغدیر» اثر محمد بن جریر طبری.

اگر این واقعه عملی و عملیاتی می‌شد و به حرف پیامبر(ص) عمل می‌شد و ولایت امیرالمؤمنین برای همه پذیرفته می‌شد؛ وحدت حکمفرما می‌شد. الان یک و نیم میلیارد مسلمان در دنیا داریم که هر اتفاقی به نام دین می‌افتد، آمریکایی‌ها و اروپایی به بنیادگرایی اسلامی از آن یاد می‌کنند که البته این اتفاقات بیشتر ریشه در جریان شیعی دارد. شما نقش ایران را در منطقه ببینید. نقش آن در بیداری اسلامی، همه این‌ها دلیل بر این است که این حادثه اگر جا می‌افتاد چالشی اساسی برای دشمنان اسلام بود، اما متأسفانه عده‌ای مسیر را منحرف کردند و سبب شدند حوادثی مطرح شود. بنابراین غدیر دارای یک کارکرد اجتماعی و سیاسی است که پیامبر(ص) به واسطه‌ای که از خدای متعال وحی شده به آن آگاه بود.

*نظر علمای اهل سنت دراین باره چیست؟

بیشتر علمای اهل سنت و تمامی علمای شیعه در مورد انتساب آیه «اکمال دین» بر واقعه غدیر خم اتفاق نظر دارند و تنها نکته اختلافی، معنای واژۀ «مولا» است که علمای اهل سنت این واژه را به معنای دوست و یاور دانسته‌اند. در توضیح این مطلب باید گفت که تأکید بر دوستی علی(ع) به آن همه مقدمه چینی و گردآوری مسلمانان و خواندن خطبه در آن بیابان سوزان و نیز گرفتن بیعت از مردم نیازی نداشت. چراکه مودت و دوستی مسلمانان با یکدیگر پیش‌تر از این در اسلام مطرح شده و مورد اتفاق و پذیرش همه مسلمانان بوده است. به تعبیری این مسئله امری نبوده که توسط پیامبر(ص) ابلاغ نشده باشد و یا پیامبر(ص) از ابلاغ آن بیم داشته باشد. چنان که در آیه 67 سوره مائده خداوند به پیامبر(ص) اطمینان می‌دهد که او را از خطرات نگاه خواهد داشت. بنابراین این گردهمایی و اجتماع عظیم نمی‌تواند تنها برای اعلام دوستی ساده با یکی از صحابه مشهور پیامبر(ص) و پسر عموی ایشان با آن سابقۀ بس درخشان در اسلام باشد.

نکتۀ مهم دیگر اینکه اگر مقصود تنها اعلام دوستی با حضرت علی(ع) بوده، پس چرا پیامبر(ص) پیش از اعلام آن از مردم اقرار می‌گیرد که من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و نیز صاحب اختیار شما هستم؟ آیا این جمله تناسبی با بیان یک دوستی ساده با یکی از صحابه دارد؟ تا جایی که مردم به امیرمؤمنان علی(ع) تهنیت گویند و خلیفه دوم با جمله «اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنه»؛‌ای علی! تو مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن هستی، به آن حضرت تهنیت بگوید؟ آیا عبارت «مولا» در این ماجرای تاریخی به معنای رهبر و جانشین پیامبر(ص) نیست؟

*غدیر را می‌توان فرصتی برای درک بهتر معارف اسلامی و شناخت تاریخ اسلام دانست. تحلیل شما از این واقعه تاریخی در جهت بصیرت‌افزایی‌ دینی چیست؟

غدیر تنها یک روز نیست بلکه کلید خوردن تاریخ است. تاریخی به وسعت جهان و عمق بشریت و انسانیت، بنابراین اینکه ما تنها به عنوان یک عید یا روز بدون تفکر برای فلسفه آن، بدانیم اشتباه است. هدف این است که جامعه یک مدیر جامعه‌شناس، آگاه و با تدبیر داشته باشد. فلذا پیامبر(ص) با این امر می‌خواستند معارف دینی، معارف معنوی، معارف اسلام به جامعه گرایش پیدا کند. در نظر خردمندان داستان غدیر با اهمیت‌ترین موضوعات است. بدلیل اینکه میلیون‌ها نفر از مذهب ملت‌ها و تاریخی که پیامبر(ص) را تبعیت می‌کردند این حادثه را نقل کرده‌اند. حرکتی که نشان می‌دهد این حادثه موجی جهانی راه انداخته است. امر ولایت یعنی اینکه شما نبوت پیامبر اکرم(ص)، ولایت‌الله، ولایت الرسول و ولایت‌الامام را استمرار بدهید. این معارف نشان می‌دهد که هر جا از امر ولی امر تخطی شد، جامعه دچار چالش و بحران می‌شود و پیامبر(ص) برای اینکه جامعه مبتلا نشود معرفت‌زایی را قرار دادند. امیرالمؤمنین تنها حاکم سیاسی نبود، دنیای معرفت بود. نهج‌البلاغه تنها بخشی از فرمایشات، نامه‌ها و رویکردهای امیرالمؤمنین است. این نشان می‌دهد که فضیلت‌زایی از این قرار است که مردم به دنبال این بودند که از پیامبر(ص) به واسطه امر که مطرح کردند معارفی یاد بگیرند. یک عبارتی از مرحوم علامه امینی صاحب الغدیر در جلد یک الغدیر در مورد معرفت‌زایی و بصیرت بخشی آورده‌اند که نوشته‌اند:

«در نظر خردمندان، ارج و شرف هر چیز وابسته به نتیجه آن است و به اندازه ثمره‌ای است که می‌بخشد. بنابراین در دامنه پهناور تاریخ و موضوعات آن، مهم‌ترین مطلبی که با توجه به نتیجه‌اش دارای موقعیت شایانی است، آن بخش‌هایی است که پیدایش ادیان را نشان می‌دهد و مذاهب بر آن‌ها پایه‌گذاری شده است و سرچشمه عقاید ملت‌ها و جمعیت‌هایی قرار گرفته است. از این رو، این بخش از تاریخ -که مبدأ پیدایش اعتقادات و مقدسات ملتهاست- به ابدیت راه جُسته است و هیچ‌گاه تاریخ جهان آن را فراموش نمی‌کند و با جاودانی و همیشگی در سراسر دوران اینده تاریخ توأم است.»

این همان بصیرت‌زایی و معرفت‌زایی است. یعنی شما وقتی جامعه‌ای را از ولی امری محروم کنید، مثل گله‌ای است که چوپانش را از آن گرفته‌اید، معلوم است که متفرق شده و دارای مشکلات جدی می‌شود. بنابراین غدیر سراسر معرفت است. هر فعلش معرفت است. دستور امام معرفت است، برخورد امام معرفت است، امر امام معرفت است، نهی امام معرفت است، محبت امام معرفت است. بغض امام معرفت است. هر چیزی که در این حادثه غدیر وجود دارد همه‌اش معرفت و بصیرت است. که جامعه وظیفه دارد به غدیر بپردازد و به امروز و فردای ما انتقال بدهد.

بهر تقدیر شیعیان برخلاف اهل سنت، به مسئله ولایت چونان رکن اساسی دین و جزئی از اصول مذهب می‌نگرند. به اعتقاد شیعه، امامت و ولایت منصبی الهی است که خداوند با توجه به علم خود درباره شرایط و نیازهای بندگان آن را تعیین نموده و مردمان را به پیروی از او مکلف می‌کند. از منظر شیعیان ولایت بر انسان‌ها از شئون امامان معصوم می‌باشد. بر این اساس باید همواره حجت خدا در روی زمین حاضر باشد، تا احکام شریعت را به مردم بیاموزد و هدایتگر ایشان باشد.

در حقیقت خداوند سبحان هیچ گاه زمین را از وجود حجتی برای بندگان، اعم از نبی، یا وصی ظاهر و آشکار، یا غایب مستور، خالی نمی‌گذارد. چراکه اگر این حجت الهی میان بندگان نباشد، قطعاً همۀ انسان‌ها گمراه خواهند شد. از این رو پیامبر(ص) به چنین حجتی تصریح کرده و علی(ع) را جانشین خود اعلام داشته و امیرمؤمنان(ع) نیز به فرزندش امام حسن(ع) وصیت نموده و همو به برادرش حسین(ع) و اینچنین ولایت تا امام دوازدهم، حضرت مهدی (عج) منتقل شده است. زیرا این سنت خداوند در جمیع انبیا از آدم تا خاتم (ع) بوده است.

در مجموع باید گفت که جامعه اسلامی همواره به ولایت معصوم (ع) نیاز دارد. از سوی دیگر، آخرین امام معصوم شیعه بنا بر ضرورت‌ها و دلایلی غیبت کرده است. باوجود این در دوره غیبت حضرت، شیعیان از برکات وجود امام و ولی فقیه محروم نیستند، بلکه ایشان با تمسک و پیروی از مقام ولایت فقیه می‌توانند از افاضات و عنایات حضرت حق همواره بهرمند شوند. امام رضا(ع) ضمن روایتی می‏ فرماید: «اگر کسی بگوید که چرا خداوند اولی الامر برای مردم قرار داده و آنان را به پیروی از ایشان امر فرموده است، پاسخ داده می‏شود که این امر علل بسیار دارد. از جمله اینکه خداوند حدود و قوانینی برای زندگی بشر تعیین فرموده و به مردم فرمان داده است که از آن حدود و قوانین تجاوز نکنند؛ چراکه برای آنان فساد و تباهی به ارمغان می‏آورد. اما اجرای این قوانین و رعایت حدود شرعی تحقق نمی‏پذیرد؛ مگر آنکه خداوند زمامداری امین برای آنان بگمارد، تا آنان را از تعدّی از حدود و ارتکاب محرمات باز دارد. در غیر این صورت چه بسا افرادی باشند که از لذت و منفعت شخصی خود به بهای تباه شدن امور دیگران صرف نظر نکنند. دیگر آنکه ما هیچ گروه یا ملتی را نمی‏یابیم که بدون زمامدار و سرپرست زندگی کرده و ادامه حیات داده باشد؛ زیرا اداره امور دینی و دنیوی آنان به زمامداری مدبّر نیازمند است و از حکمت باری تعالی به دور است که آفریدگان خود را بدون رهبر و زمامدار رها کند. حال آنکه خود به خوبی می‏ داند که مردمان به ناچار باید حاکمی داشته باشند، که جامعه را قوام و پایداری بخشد و مردم را در نبرد با دشمنانشان رهبری کند و اموال عمومی را میان آنان تقسیم کند و نماز جمعه و جماعات آنان را برپا دارد و از ستم ستمگران نسبت به مظلومان جلوگیری نماید. گفتنی است که مردم دارای آرا و افکار و تمایلات مختلف‏اند، پس اگر حضرتِ حق زمامداری را تعیین نمی‏فرمود، مردمان فاسد و تباه می‏شدند؛ آیین و سنّت و احکام خداوندی تغییر می‏ یافت و ایمان آنان متزلزل می‏شد و تمامی خلق به تباهی و ضلالت می ‏افتادند.

*در حدیثی از امام رضا(ع) آمده است که غدیر در آسمان‌ها، شناخته شده است از زمین. تحلیل شما از این حدیث چیست؟

در مکه جبرئیل، لقب امیرالمؤمنین را به عنوان اختصاص آن به علی‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام از جانب الهی آورد، اگر چه این لقب قبلاً نیز برای آن حضرت تعیین شده بود.

پیامبر(ص) هم دستور دادند تا یک‌یک اصحابش نزد علی علیه السلام بروند و به عنوان امیرالمؤمنین بر او سلام کنند و السلام علیک یا امیرالمؤمنین بگویند، و بدینوسیله در زمان حیات خود، از آنان اقرار بر امیر بودن علی علیه السلام گرفت.

در اینجا ابوبکر و عمر به عنوان اعتراض به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم گفتند: آیا این حقی از طرف خدا و رسولش است؟ حضرت غضبناک شده فرمودند: حقی از طرف خدا و رسولش است، خداوند این دستور را به من داده است.

غدیر و شخص امیرالمؤمنین در آسمانها شناخته شده است. جوهره و باطن دین امیرالمؤمنین است. فرمود:

نحن الصلاة و نحن الزکات و نحن الحج و نحن البلدالحرام و نحن کعبۀ الله و نحن قبلۀ الله و نحن وجه الله،اینکه ما نماز و زکات و حج و مکه و قبله و وجه الله هستیم را مرحوم عارف، سید حسین درود آبادی در شموس الطالعه معنا می‌کند که یعنی: در سرّ عالم و باطن هستی واسطه رسیدن به همه حقائق این شعائر دینی «امام معصوم(ع)» است.

*لطفاً در مورد جایگاه غدیر پژوهی در کشور توضیحاتی بفرمایید.

متاسفانه از معارف اهل بیت(ع) دور شده‌ایم. غدیر جوهرة اسلام است. یعنی سنگ و فوندانسیون ولایت با غدیر گره خورده است. ما باید خطبه غدیر را به فرزندانمان آموزش دهیم. صدا و سیما، آموزش و پرورش، رسانه‌ها چقدر خطبه غدیر کار کرده‌اند؟ غدیر فراموش شد، تکرار نشد. غدیر باید تکرار شود زیرا مبحث آن امامت است. اگر واقعه غدیر نبود، چه اتفاقی می‌افتاد؟ اگر پیامبر(ص) رسالتش را انجام نمی داد، چه اتفاقی می‌افتاد؟ چقدر ما روی این حادثه منحصر به فرد تاریخی که مورد قبول اهل شیعه و اهل سنت است کار کرده‌ایم؟ پس باید منتظر تبعاتش باشیم. وظیفه ماست که به حادثه غدیر بصورت علمی، آموزشی و پژوهشی بپردازیم. بحث امامت و غدیر بحثی جدی است که متاسفانه از آن غفلت شده است.