سینمای دفاع مقدس از جمله ژانرهایی است که به اقتضای شرایط شکل گرفت و بررسی تاریخچه سینمایی نشان می دهد که کارنامه قابل توجهی از این گونه فیلم ها را در خود جای داده و آثار شاخص دفاع مقدس در آن کم نیستند. واکاوی فیلم های دفاع مقدس بدون در نظر گرفتن مقاطع زمانی و فضای اجتماعی حاکم بر جامعه به ویژه در سال های جنگ و پس از آن، دوران سازندگی و ... غیرممکن است. چرا که به اذعان سینماگران شکل و شیوه فیلمسازی دفاع مقدس منبعث از شرایط اجتماعی و تبعات جنگ در سال های پس از آن بوده و مضمون و ساختار فیلم ها در دهه های مختلف تابعی از نیاز روز و ضرورت های موجود بوده است.

اما می توان با نگاهی گذرا به کارنامه چهار دهه فیلمسازی دفاع مقدس گونه های مختلفی را در آن شناسایی کرد و متوجه شد سینماگران و البته مخاطبان آنها به چه فیلم هایی در این ژانر اقبال بیشتری نشان داده ند و سینمای دفاع مقدس در کدام میدان موفق تر و یا کمرنگ تر ظاهر شده است.

برهمین اساس می توان سینمای دفاع مقدس را به سه بخش تقسیم کرد. رده اول فیلم هایی هستند که بیشتر در دوران جنگ و با تاکید بر فضای حماسی و با رویکردی تهییجی ساخته شدند. در سال هایی که کشور درگیر هشت سال جنگ تحمیلی بود فضای فیلمسازی بیشتر در حوزه مستند و عکاسی فعال بود و اتفاقاً فیلمسازان شاخص دفاع مقدس نیز از دل روزهای جنگ و پشت خاکریزها بیرون آمدند. اما در حوزه داستانی اغلب فیلم هایی که در دوران جنگ و اواخر دهه شصت ساخته شدند بیشترین سهم تولیدات کلی سینما را به خود اختصاص می دادند و عموماً نیز در فضایی جنگی روایت گر رشادت های رزمندگان بودند.

«مرز» به کارگردانی جمشید حیدری نخستین فیلم ایرانی درباره جنگ ایران و عراق بود و پس از آن فیلم ‌های «برزخی‌ها»، «عبور از میدان مین»، «پایگاه جهنمی»، «عقاب‌ها»، «گذرگاه» و ... تولید شدند که از میان این آثار، «عقاب ها» ساخته ساموئل خاکچیان پرمخاطب ترین فیلم تاریخ سینمای ایران با رقم تقریبی ۸ تا ۹ میلیون تماشاگر است. این فیلم استارت فیلم های اکشن را در سینمای دفاع مقدس زد و مقدمه ای برای ساخت آثار پرکشش شد. سال های میانی دهه شصت زمان مهمی برای فیلم های شاخص سینمای دفاع مقدس بود. آثاری مانند «کانی مانگا»، «باشو غریبه کوچک»، «دیده‌بان» و«عروسی خوبان» از فیلم‌های تأثیرگذاری بودند که در آن سال ها ساخته شدند. در این دوران بود که سینمای دفاع مقدس سر و شکل مشخصی به خود گرفت و فیلم ها از توجه صرف به میادین جنگی فاصله گرفتند یا دست کم شاهد انگاره های متفاوت تری در آنها بودیم.

فیلم های دسته دوم با نگاهی طنز و کمدی ساخته شده اند. یکی از این اتفاقات مهم دست زدن به یک انقلاب تازه در سینمای دفاع مقدس بود. دقیقاً در سال هایی که جنگ و پیامدهای آن نگاه جدی و خشن خود را بر فضا غالب کرده بود، کمال تبریزی دست به ساخت فیلم متفاوتی زد و برخلاف روال معمول آن روزها حرکت کرد. «لیلی با من است» تولید شده در سال ۷۴ از چند جهت یکی از مهمترین آثار سینمای ایران و سینمای دفاع مقدس است. این فیلم نخستین اثر کمدی با محوریت جنگ است و تا به امروز هم در سینمای کمدی دفاع مقدس فیلمی بهتر از آن ساخته نشده و منتقدان و سینمادوستان متفق القول «لیلی با من است» را شاخص ترین فیلم طنز دفاع مقدس می دانند.

سال ها بعد یعنی در دهه هشتاد مسعود ده نمکی دست به ساخت فیلم «اخراجی ها» زد و علیرغم این که مورد توجه منتقدان قرار نگرفت اما در گیشه موفق بود. این فیلم هم در دوران خود سروصدای بسیاری به پا کرد و این بار شوخی با ارزش ها و آرمان های دفاع مقدس به مذاق بسیاری خوش نیامد و در مقابل عده ای دیگر که اتفاقاً عامه تماشاگران هم بودند این نوع نگاه برآمده از قشری از جامعه را پسندیدند. «اخراجی ها» دنباله دار شد و ده نمکی پس از سه گانه خود سراغ «معراجی ها» رفت اما نتوانست آن گونه که باید مخاطبانش را با خود همراه کند.

چرا «لیلی با من است» همچنان محبوب است؟

فیلم سینمایی «ضد گلوله» ساخته مصطفی کیایی، «پیک‌نیک در میدان جنگ» ساخته رحیم حسینی، «چهار اصفهانی در بغداد» به کارگردانی محمدرضا ممتاز و «خانه‌ای کنار ابرها» سیدجلال دهقانی‌اشکذری از دیگر آثار کمدی در سینمای دفاع مقدس هستند که به جزء فیلم کیایی مابقی آثار چنگی به دل مخاطبانشان نزدند.

اما دلیل اینکه چرا هنوز «لیلی با من است» در قله کمدی های این ژانر قرار گرفته این است که صرف نظر از نداشتن رقیب های پرقدرت، خود این فیلم به درستی ساخته و پرداخته شده و برخورداری از طنز شیرین و با اصالت آن را از گزند هر بی اعتباری محفوظ داشته است. جایگاهی که حتی «اخراجی ها»ی ده نمکی با لیست بلندبالایی از بازیگران نام آشنا و شوخی های بی حد و مرز هم نتوانسته رقیب خوبی برای این فیلم نجیب سینما باشد و اگرچه «اخراجی ها» فروش قابل توجهی را تجربه کرده اما «لیلی با من است» پس از گذشت دو دهه هنوز مورد اقبال ترین فیلم دفاع مقدسی است.

دسته سوم فیلم هایی است که عموماً نگاهی انتقادی به جنگ دارند و فیلمسازان با رویکردی اجتماعی تبعات آن را دست مایه فیلمسازی خود کرده و جنگ و خشونت را نفی کردند و از عواقب آن گفتند. البته در اغلب این آثار پایبندی به آرمان ها زیر سایه آسیب های جنگ نرفت. اما سینمای دفاع مقدس فیلم هایی که با نگاهی اعتراضی به تبعات پس از جنگ می پردازد نیز کم ندارد. نوع نگاهی که ابراهیم حاتمی کیا، رسول ملاقلی پور و احمدرضا درویش طلایه داران آن هستند.

حاتمی کیا را به عنوان شاخص ترین سینماگر دفاع مقدسی می شناسیم، گرچه درگذشت زودهنگام ملاقلی پور این ژانر را از آثار شاخص و درخشانی بی نصیب گذاشت. اما یکی از مهمترین ویژگی های فیلمسازی حاتمی کیا که خود نیز به آن اذعان می کند نگاه اعتراضی است که رگه های عمیق تر آن را در «از کرخه تا راین»، «بوی پیراهن یوسف»، «آژانس شیشه ای»، «به نام پدر»، «ارتفاع پست» و حتی «بادیگارد» می بینیم. یا درویش با «کیمیا»، «سرزمین خورشید»، «دوئل» و مرحوم ملاقلی پور با «میم مثل مادر» به بهترین شکل به آسیب های پس از جنگ اشاره کرده است. «گیلانه»، «روز سوم»، «دست های خالی»، «اتوبوس شب»،  «سفر به چذابه»، «اشک سرما»، «سرو زیر آب»، «شیار ۱۴۳» و ... از دیگر فیلم های درام دفاع مقدسی است که طی این سال ها ماندگار شده اند.

سرداران جنگی کجای سینمای دفاع مقدس هستند؟

ژانر دیگری که در سینمای جنگ و به ویژه در هالیوود و سینمای اروپا طرفداران بسیاری دارد، بیوگرافی است. ظرفیت های بسیار بالای داستان های جنگی امکان روایت زندگی قهرمان ها را به خوبی فراهم می کند، چیزی که مخاطبان تشنه آن هستند و می خواهند داستان قهرمان ها را ببینند اما عجیب است که سینمای ایران آن طور که باید از چنین امکانی بهره برداری نکرده است. «به کبودی یاس» به کارگردانی جواد اردکانی و با محوریت شهیدعبدالحسین برونسی، عباس دوران در «عبور از خط سرخ» و «خلبان» اثر جمال شورجه، «شب واقعه» اثر شهرام اسدی و روایت زندگی شهید دریاقلی سورانی، شهید محمد کاوه در «شور و شیرین» ساخته جواد اردکانی، شهید بهنام محمدی در «بزرگ مرد کوچک» اثر صادق دقیقی، شهید حسین علم‌الهدی در «زیباتر از زندگی» ساخته انسیه شاه‌حسینی، حمید باکری در «هیوا» اثر رسول ملاقلی‌پور، «یوسف هور» و روایت زندگی شهید علی‌ هاشمی‌ به کارگردانی علی‌اصغر شادروان، شهید مصطفی چمران در «چ» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا و احمد متوسلیان در «ایستاده در غبار» اثر محمدحسین مهدویان ثمره چهار دهه فیلمسازی در ژانر دفاع مقدس است و علیرغم حضور تاثیرگذار و رشادت های دلیرانه سرداران جنگ جای بسی تعجب است که چرا دست سینمای دفاع مقدس از آثار شخصیت محور خالی است.

اما در دهه نود به دلیل بهبود شرایط فنی فیلمسازی، فرم جایگاه بیشتری در آثار سینمایی دفاع مقدس پیدا کرد. البته ناگفته نماند که آغازگر ساخت فیلم های بیگ پروداکنش در ژانر جنگی احمدرضا درویش با فیلم «دوئل» است. فیلمی که در دوران خودش یک نوآوری محسوب می شد و به لحاظ تکنیک و فرم با دیگر آثاری که پیش تر ساخته شده بودند تفاوت معناداری داشت. این اثر نخستین فیلم سینمایی ایران است که با صدای دالبی دیجیتال ضبط شده و یکی از گران‌ترین فیلم‌های مستقل در تاریخ سینمای ایران است. این شکل فیلمسازی با «چ» ادامه پیدا کرد و بعدها در «تنگه ابوقریب» نمایان شد. این در حالی است که امروز اگر فیلمسازی بخواهد داستانی را در بطن جنگ روایت کند توجه به فرم در الویت هایش خواهد بود.

وقتی عشق در جنگ جوانه می زند

اما عشق سر از فیلم های دفاع مقدسی هم درآورده و این ژانر را بی نصیب نگذاشته است. شاید وقتی به عشق در فیلم های جنگی بیندیشیم بی درنگ «شیدا» به ذهنمان خطور کند. اما این تنها فیلمی نیست که عشق در آن ریشه دوانده است. «آژانس شیشه ای» گرچه فیلمی اعتراضی است اما حضور فاطمه و گفت و گوی حاج کاظم با وی بار سنگین و تاثیرگذاری در فیلم دارد. «هیوا»، «متولد ماه مهر»، «مزرعه پدری»، «فرزند خاک»، «دیوانه از قفس پرید»، «بیداری رویاها»، «روزهای زندگی» از دیگر فیلم هایی است که عشق در آنها جایگاه ویژه ای دارد.

در پایان باید خاطرنشان کرد کارنامه سینمای ایران مملو از آثار شاخص و درخشانی است که تعداد قابل توجهی از آنها را فیلم هایی که در این گزارش به آنها اشاره شده، تشکیل می دهند اما با این حال با توجه به ظرفیت های غیرقابل انکار سینمای دفاع مقدس آن گونه که شایسته است از دریای روایت ها و داستان های آن بهره گرفته نشده و شاید به زعم فیلمسازانی که ساخت آثار دفاع مقدسی دغدغه شخصی شان است، متولیان و مسئولان فرهنگی حمایت های لازم را در چنین تولیداتی به قدر کفایت لحاظ نمی کنند و سینمای دفاع مقدس به مدد تلاش سینماگرانی زنده است که آرمان های انسانی و ارزش های دفاع مقدس را حفظ کرده و با ثبت آن بر پرده نقره ای سینما به نسل های آینده منتقل می کنند.

انتهای پیام/