محمدحسین مروج کاشانی/

«از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن‌ها از امورات داخله و وقایع خارجه است، لهذا قرار شد که هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله و غیره را که در دول دیگر گازت می‌نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر گردد که اهالی مملکت ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمایند».

این‌ها اولین جملات نخستین روزنامه‌ای است که ۱۶۹ سال پیش در چنین روزی در ایران منتشر شد. روزنامه وقایع اتفاقیه در ۵ ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ قمری، برابر ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی و ۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی در سال سوم پادشاهی ناصرالدین ‌شاه منتشر شد.

نسخه‌های تاریخی این روزنامه به همراه انبوهی دیگر از اسناد تاریخی مطبوعات ایران‌ زمین در مرکز اسناد حرم مطهر رضوی نگهداری می‌شود.

سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیش از ۳۰ میلیون مدرک اطلاعاتی از جمله آرشیو روزنامه‌ها، نشریه‌های ادواری و... یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آرشیوهای کشور از نظر تعداد عناوین مطبوعاتی را در اختیار دارد.

گفت‌وگوی من با سرپرست اداره مطبوعات مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به بهانه پنجم ربیع‌الثانی سالروز انتشار وقایع اتفاقیه انجام شد و ابراهیم حافظی از غنای این گنجینه تاریخی گفت.

آنچه در ادامه می‌خوانید برش‌هایی از آن گفت‌وگوی مفصل است.

چگونه این آرشیو شکل گرفت؟

کتابخانه آستان قدس رضوی که قدمتی چند صد ساله دارد از همان آغازین شماره وقایع اتفاقیه نسخه‌های دریافتی آن را ثبت و تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران بیش از ۳۰۰ عنوان مجله، روزنامه و سالنامه را جذب کرده است. در سال ۱۳۵۹ شمسی به منظور آگاهی دقیق‌تر از موجودی مطبوعات کتابخانه، تسهیل خدمات، حفاظت بهتر و تقویت فراهم‌آوری نشریات ادواری، آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی شکل گرفت و از این زمان روند جذب مطبوعات، رشد فزاینده‌ای پیدا کرد و با بهره‌گیری از روش‌هایی چون سنت حسنه وقف، قانون واسپاری نشریات ادواری، خرید و مبادله هر روزه ده‌ها عنوان و صدها نسخه جدید از نشریات، آرشیو سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی توانست توسعه چشمگیری یابد که نتیجه آن اعتماد روزافزون ناشران به واگذاری آثارشان برای حفاظت در این آرشیو، ارتباط با استادان و صاحبنظران برجسته حوزه مطبوعات برای مشاوره، جلب نظر مجموعه‌داران در وقف، اهدا و یا فروش نشریات بوده است.

با گذشت زمان و در دوره‌های مختلف بر تعداد منابع آرشیوی مطبوعاتی شامل روزنامه‌ها، مجله‌ها، سالنامه‌ها و... از استان خراسان بزرگ و تمام کشور موجود در آرشیو مطبوعاتی کتابخانه آستان قدس رضوی افزوده شد به گونه‌ای که هم اکنون در این اداره بیش از ۳۲ هزار عنوان روزنامه و مجله با ۲ میلیون نسخه گردآوری شده است.

این تعداد عناوین مطبوعاتی شامل نسخه‌هایی از انواع نشریات و مطبوعات مانند: نشریات و مطبوعات شهری، استانی و کشوری، نفایس مطبوعات، خبرنامه‌ها، نشریات تجربی مانند نشریات دانش‌آموزی و نشریات مساجد، نشریات دانشگاهی، نشریات دانشجویی، نشریات الکترونیکی، کتاب‌های مطبوعاتی و بریده‌های جراید، مطبوعات غیرفارسی (عربی، انگلیسی، اردو و...)، سالنامه‌های مختلف، تقویم‌ها و سالنماها از جمله تقویم قدس و... است.

در زمینه آرشیو منابع دیجیتالی و الکترونیکی هم حدود ۱۰ هزار عنوان نشریه شامل ۱۰ میلیون صفحه از نشریات مختلف به صورت الکترونیکی و دیجیتالی که نسخه چاپی و کاغذی ندارند مانند: برخی از روزنامه‌های قدیمی از جمله روزنامه ملی تبریز مربوط به سال ۱۳۲۴ هجری قمری که نسخه الکترونیکی آن موجود بوده ولی دسترسی به نسخه چاپی و کاغذی آن برای این اداره میسر نشد و روی حافظه‌های جانبی نگهداری می‌شود.

*قدیمی‌ترین‌های مطبوعاتی

قدیمی‌ترین نسخه روزنامه چاپی موجود در آرشیو اداره مطبوعات مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی روزنامه وقایع اتفاقیه مربوط به سال ۱۲۶۷ هجری قمری مطابق با ۱۲۲۹ هجری شمسی است که به دستور صدراعظم دوره قاجار مرحوم میرزا تقی خان امیرکبیر نخستین نسخه آن در تاریخ پنجم ماه ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ هجری قمری در تهران منتشر شد و جدیدترین نسخه‌های روزنامه‌های چاپی موجود در این آرشیو هم روزنامه‌های فعلی شهری، استانی و ملی در کشور از جمله روزنامه‌های قدس، خراسان، اطلاعات، کیهان و... است.

قدیمی‌ترین نسخه‌های الکترونیکی موجود در این زمینه مربوط به تصویر چند نسخه از روزنامه کاغذ اخبار است که توسط میرزا صالح شیرازی در سال ۱۲۵۲ هجری قمری در تهران به چاپ رسید و به همت شخصی به نام سیدفرید قاسمی روی لوح فشرده منتشر و یک نسخه الکترونیکی از آن هم به آستان قدس رضوی اهدا شد.

هم اکنون در آرشیو این اداره حدود ۲۷ هزار عنوان مجله به تعداد ۶۰۰ هزار نسخه به زبان‌های فارسی، عربی، لاتین و اردو نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین مجله چاپی موجود در این آرشیو، مجله فلاحت مظفری است که در سال ۱۳۱۸ هجری قمری در تهران توسط مهدی‌خان فخیم‌السلطنه در دوره قاجاریه منتشر شده و جدیدترین مجله‌های چاپی هم مربوط به مجله‌هایی مانند: دنیای ورزش، مجله‌های علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها، مجلات دانشجویی، مجلات تخصصی حوزه‌های علوم دینی و... است.

*ویژگی‌های آرشیو مطبوعاتی آستان قدس رضوی

با توجه به امکانات، تخصص و تجارب این اداره برای نگهداری بهینه و تخصصی مطبوعات و مجلات چاپی و الکترونیکی و در راستای رسالت فرهنگی آستان قدس رضوی، آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌های این نهاد مقدس به عنوان بزرگ‌ترین آرشیو مطبوعاتی ایران از نظر تعداد، آمار و ارقام عناوین مطبوعاتی شناخته شده است.

وی در این زمینه به موارد ذیل به اختصار اشاره می‌کند:

۱- بزرگ‌ترین آرشیو نشریات خراسان با ۲ هزار و ۸۰۰ عنوان (با ۳۰۰ هزار نسخه از سال ۱۳۱۸ هجری قمری مطابق با ۱۲۷۹ هجری شمسی تاکنون).

۲- بزرگ‌ترین آرشیو نشریات دیجیتال با ۱۰ میلیون نسخه از سال ۱۲۵۲ هجری قمری تاکنون.

۳- بزرگ‌ترین آرشیو نشریات دانشجویی کشور با ۹ هزار و ۲۰۰ عنوان (حدود ۴۰ هزار نسخه) از سال ۱۳۱۵ هجری شمسی تاکنون.

۴- بزرگ‌ترین آرشیو نشریات پزشکی با بیش از ۴ هزار عنوان (حدود ۳۰ هزار نسخه) از سال ۱۳۲۴ هجری قمری تاکنون.

۵- وجود کتابخانه تخصصی مطبوعات با بیش از ۲ هزار جلد از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی تاکنون.

۶- همچنین دو مجموعه وقفی و خریداری شده شامل مجموعه مرحوم استاد محمد گلبن با یک هزار و ۵۸۴ عنوان روزنامه و مجله با حدود ۵۱ هزار نسخه از سال ۱۲۶۷ هجری قمری (مطابق با ۱۲۲۹ شمسی) دوره قاجاریه تا سال ۱۳۸۰ هجری شمسی که در سال ۱۳۸۲ هجری شمسی خریداری شد و مجموعه وقفی استاد سیدفرید قاسمی با ۲ هزار و دو عنوان مجله و روزنامه شامل ۳۸ هزار نسخه (از سال ۱۲۲۹ شمسی تا ۱۳۸۶ هجری شمسی).

*روش استفاده عموم مردم و پژوهشگران

برای استفاده از نفایس مطبوعاتی (یعنی نشریات قدیمی و منحصر به فرد) این آرشیو، دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد، دکترا، محققان و طلاب حوزه‌های علوم دینی از سطح دو و سه به بالا با ارائه کارت شناسایی معتبر و معرفی‌نامه از دانشگاه و محل تحصیل، سازمان، نهاد و اداره مورد نظر (محل کار) و افراد عادی برای استفاده از آرشیو نشریات موجود با ارائه کارت شناسایی معتبر و تکمیل فرم مربوط و تأیید آن از سوی مدیران مسئول سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی می‌توانند از منابع موجود در این آرشیو استفاده کنند.

همچنین برابر مقررات مربوط، ارائه تصویر از نشریات و مجلات موجود مطابق دستورعمل‌های ابلاغی روی حافظه جانبی (فلش، CD و...) برای متقاضیان، مقدور و میسور بوده و بر اساس دستورعمل و مقررات سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی ارائه خدمات تلفنی و الکترونیکی برای استفاده از آرشیو مطبوعات این اداره با ارسال تصاویر نسخ روزنامه یا مجله درخواستی برای افرادی که نمی‌توانند به صورت مستقیم و حضوری به سازمان کتابخانه‌ها مراجعه نمایند تا آنجایی که با ضوابط و مقررات تعیین شده مغایرت نداشته باشد هم فراهم شده است.

سالانه حدود ۱۵ هزار نفر برای استفاده از آرشیو چاپی و دیجیتال مطبوعات و نشریات سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی به این اداره مراجعه می‌کنند که بیشتر آنان دانشجویان مقاطع تحصیلی مختلف در رشته‌های تاریخ، کتابداری، علوم اجتماعی، جامعه‌شناسی و... هستند.

*چگونگی جذب نشریات

آنچه از نشریات و مطبوعات از قدیم تاکنون در این آرشیو جذب شده و وجود دارد به شیوه‌های وقف، خرید، اهدا و مبادله فراهم شده است و چنانچه علاقه‌مندان مجموعه آرشیوی از روزنامه‌ها، مجلات، سالنامه‌ها و... در اختیار دارند، بر حسب میل و علاقه خود و برای نگهداری با درج نام شخص اهداکننده می‌توانند با شماره تلفن ۳۲۲۳۲۵۱۹-۰۵۱ تماس گرفته تا پس از بررسی شرایط مجموعه آرشیوی مربوط و رعایت ضوابط و دستورعمل‌های سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در این زمینه، هماهنگی‌های لازم برای تحویل گرفتن مجموعه‌های اهدایی یا وقفی متقاضیان، مطابق ضوابط به عمل آید.