ترویج اخلاق دینی یکی از مسائل مهم و کاربردی مورد نیاز جامعه امروزی است. این در حالی است که ما از فرهنگ غنی اسلام برخوردار هستیم و اسلام در زمینه مسائل اخلاقی سرشار از دستورعمل‌ها و آموزه‌های بسیار مهم، دست‌یافتنی، کاربردی و عملیاتی است.

اخلاص، ایمان، توکل به خدا، ایثار و... تنها بخشی از این اخلاق در جامعه است. ویژگی‌هایی که حتی پیامبر گرامی اسلام(ص) هم برای به کمال رساندن آن‌ها مبعوث شدند و فرمودند: إنّما بُعِثْتُ لأُتَمِّمَ مَکارِم الأخلاق.

برای تبیین راهکارهای ترویج اخلاق دینی در جامعه با حجت‌الاسلام دکتر مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مدیر گروه علمی فلسفه‌های مضاف مجمع عالی حکمت اسلامی به گفت‌وگو پرداختیم. او معتقد است ترویج اخلاق دینی در جامعه، رسالتی اجتماعی و همگانی است.

اخلاق دینی در جامعه با پند و موعظه اصلاح نمی‌شود

حجت‌الاسلام دکتر آذربایجانی در ابتدا و با تأکید بر اینکه طبق گفته بزرگان دین، اخلاق اجتماعی با حرف، پند و موعظه اصلاح نمی‌شود، می‌گوید: اگر افرادی که در کسوت دین و در سطوح مختلف دینی هستند مانند روحانی محل یا امام جمعه و... که بالاترین عامل ترویج اخلاق دینی در جامعه به شمار می‌آیند، نشان دهند در گفتار و رفتارشان صادق هستند و به آنچه می‌گویند، عمل می‌کنند مهم‌ترین قدم را برای ترویج اخلاق در جامعه برداشته‌ایم.

او اضافه می‌کند: گام بعدی این است که نتایج عمل به احکام دینی را برای مردم ملموس کنیم. برای این کار می‌توانیم از ابزارهایی مانند رسانه، فیلم، سریال‌ و... کمک بگیریم و با زبانی ساده بازگو کنیم که نفع اعمال نیک به خود مردم بازمی‌گردد. مردم باید باور داشته باشند دروغگویی خلاف دین است، زیرا اعتماد اجتماعی را کاهش می‌دهد. مردم باید بدانند نتیجه عملی و عینی افزایش دروغگویی در جامعه چه چیزی است؛ به عنوان مثال یک نتیجه همین است که ما الآن مجبور هستیم هنگام وام گرفتن، به جای یک ضامن، دو ضامن به بانک معرفی کنیم و اعتماد به حرف مردم از بین رفته است. یا وقتی غیبت کردن و تهمت زدن سکه رایج بازار می‌شود، احساس امنیت روانی در جامعه کاهش پیدا می‌کند. هیچ فردی خود را از این ناامنی مصون نمی‌داند و آرامش عمومی بر هم می‌خورد. بی‌شک با نشان دادن پیامدهای اجتماعی رفتار نادرست اخلاقی، می‌توانیم به نهادینه شدن اخلاق دینی در جامعه کمک شایانی کنیم.

الناس علی دین ملوکهم

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه یادآور می‌شود: باید سخنرانی‌ها و موعظه‌ها برای ترویج اخلاق در جامعه وجود داشته باشد. این موارد برای جوان‌ترها و افرادی که ممکن است اطلاعات کمتری از دین داشته باشند، مفید است و کمک می‌کند آن‌ها از سیره بزرگان دین و ائمه(ع) بی‌اطلاع نباشند. وقتی با صدها دلیل، روایت و شاهد نشان دهیم امیرالمؤمنین(ع) حتی به دلیل مسائل سیاسی و حکومتی حاضر نبود دروغ بگوید و منافع خود یا منافع اجتماعی را مقدم کند، اعتقاد مردم به دین قوی‌تر می‌شود. با اطلاع از سیره ائمه، ممکن است رفتارهای فعلی زیرسؤال برود، اشکال ندارد بهتر از این است که گفته شود اصلاً اخلاق دینی یا فراتر از آن حتی دین وجود ندارد. باید منابع، مراجع و گروه‌های مرجع اصلی که پیامبر و ائمه معصومین(ع) هستند را به‌عنوان الگوی نیکو برای جامعه، روشن و بازتعریف کنیم.

دکتر آذربایجانی به حدیث «الناس علی دین ملوکهم» نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در قرآن از واژه‌ای به عنوان ملاء یاد شده است. ملاء به معنای چشم پر کُن است. یعنی افرادی که در رأس قدرت و ثروت قرار دارند، گروهی هستند که رتق و فتق امور را در دست دارند و در رسته اجتماعی در بالاترین طبقات اجتماعی قرار دارند و نقش آفرین‌ترین افراد در جامعه هستند. افرادی که در صدر اخبار و در معرض نگاه مردم هستند و در مسائل مختلف ملاک رفتار مردم قرار می‌گیرند. آن‌ها باید بدانند رفتار اجتماعی تابع رفتار و رویه آنان است و مردم آن‌ها را الگوی رفتاری خود قرار می‌دهند.

ترویج اخلاق دینی در جامعه وظیفه‌ای همگانی است

مدیر گروه علمی فلسفه‌های مضاف مجمع عالی حکمت اسلامی بیان می‌کند: مردم به روش زندگی ملوک آن‌ها یعنی پادشاهان، رهبران، رئیس جمهورشان و... نگاه می‌کنند و از آن‌ها الگو می‌گیرند. اگر آن‌ها به وعده‌های خود عمل نکنند آن وقت عدم وفای به عهد در جامعه رواج پیدا می‌کند و مردم عادی هم با استناد به اعمال مسئولان بالادستی وفای به عهد را مهم نمی‌شمارند.

او تصریح می‌کند: در آن صورت قبح ارزش‌های اخلاقی کاهش پیدا کرده و ارزش‌ تبدیل به ضد ارزش و طبق گفته قرآن و نهج‌البلاغه، منکر تبدیل به معروف می‌شود. در آن صورت دیگر بدقولی کردن، وفای به عهد نکردن و... بد تلقی نشده و کم‌کم تبدیل به هنجار می‌شود.

دکتر آذربایجانی تأکید می‌کند: فردی که مسئولیت دارد، مانند افراد معمولی نیست. خداوند برای زنان پیامبر(ص) فرموده است که ثواب شما مضاعف است، زیرا شما الگو هستید. مسئولان، روحانیون و غیر روحانیون همه در معرض قضاوت هستند و به عنوان الگو در جامعه معرفی می‌شوند. دروغگویی، خلف وعده، وعده‌های کذب و... به نظام اخلاقی جامعه آسیب می‌زند.

دانشیار گروه روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان به راهکار پایداری اخلاق در جامعه اشاره کرده و می‌گوید: باید برای مردم تبیین شود که رعایت اخلاق اجتماعی اول از همه به نفع خود آن‌هاست. نباید منتظر باشیم در مقابل کار خوب دیگران، اقدامی خوب انجام دهیم که در این صورت به نتیجه‌ای نخواهیم رسید. هر فرد به اندازه شمعی که با اخلاق خوب خود در جامعه روشن می‌کند، در جامعه اثرگذار است و جامعه را به سمت خوبی هدایت می‌کند. باید همه خود را در این مسئله سهیم بدانیم و بدانیم که ترویج اخلاق دینی در جامعه، رسالتی اجتماعی و همگانی بر دوش یکایک افراد جامعه اسلامی است.