از جمله انواع مسئولیت و مسئولیت‌پذیری که از خصایص زندگی اجتماعی و تمدنی بشر است، مسئولیت زمامداران و مدیران عالی‌رتبه و ضرورت پاسخگویی آنان است. در این نوشتار با مراجعه به آموزه‌های امام علی(ع) و سبک مدیریت آن حضرت، به گوشه‌ای از این مسئولیت‌ها پراخته شده است.

شایسته‌سالاری در گزینش

از جمله وظایف مهم مدیران، مسئولیت تقسیم پست‌ها بر اساس اهلیت‌گرایی و شایسته‌سالاری است؛ از این‌رو، بر آنان واجب است در اداره جامعه اسلامی دور از هر گونه سلایق شخصی و گروهی، کارگزارانی متعهد، متخصص و با سابقه‌ای درخشان به‌کار گمارند و از به‌کارگیری افرادی نالایق پرهیز نمایند؛ امام علی(ع) درباره ضرورت دقت در امر گزینش کارگزاران، خطاب به مالک اشتر فرمودند: «در انتخاب کارگزارانت دقت کن و پس از آزمودن، به کارشان بگمار و هرگز با میل خود و بی مشورت با دیگران و از سر خودکامگی، مسئولیتی به آنان وا مگذار؛ چرا که عمل خودسرانه خیانت و ستمگری است. کارمندان خود را از میان مردم با تجربه، با حیا و از خاندان‌های پاکیزه و با تقوا که در مسلمانی سابقه‌ای درخشان دارند، انتخاب کن؛ زیرا اخلاق آنان گرامی‌تر، آبرویشان محفوظ‌ ‌تر، طمع‌ورزیشان کمتر و آینده‌نگریشان بیشتر است». آن حضرت در هشدار به تملق و ظاهرسازی افراد سودجو و نالایق نیز فرمود: «مبادا در گزینش چنین افرادی، بر تیزهوشی خود، خوش‌باوری و اطمینان به آنان تکیه نمایی؛ چرا که افراد زیرک، با ظاهرسازی و خوش‌خدمتی، ممکن است نظر مدیران را به خود جلب ‌کنند؛ در حالی که در پس این ظاهرسازی‌ها، نه خیرخواهی وجود دارد و نه از امانتداری خبری هست».

نظارت مستمر بر کارکنان

هر چند در اخلاق اسلامی و نظام حکومتی اسلام، اصل بر امانتداری و نفی خودکامگی کارکنان در درون نظام است، اما این دلیل نمی‌شود که آنان را به حال خود وانهاد و از اصل نظارت مستمر بر رفتار آنان غفلت نمود؛ زیرا این نظارت، به امانتداری و درستکاری بیشتر خواهد ‌انجامید؛ چنان‌که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «رفتار کارکنان خویش را بررسی نما و جاسوسانی راستگو و وفاپیشه بر آنان بگمار؛ چرا که مراقبت پنهانی از کار آنان سبب امانتداری آنان و مهربانی با رعیت خواهد شد؛ از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن. اگر یکی از آنان خیانت کرد و گزارش جاسوسان تو آن را تأیید نمود، او را با تازیانه مجازات کن و آن چه از اموالی که در اختیار دارد، از وی بازستان و به بیت‌المال برگردان و او را خیانتکار شمار و طوق بدنامی به گردنش افکن»؛ و در نامه به یکی از استاندارانشان نیز تأکید کردند: «و إنّی أُقسِمُ بِاللهِ قَسَماً صادقاً لَإن بَلَغنی أنّک خُنتَ مِن فیءِ المُسلمین شیئا صغیراً او کبیراً لَأشُدَّ علیک شَدَّهَ تَدَعُک قلیلَ الوَفرِ ثقیلَ الظّهر ضئیلَ الأمر»؛ به خدا سوگندی صادق می‌خورم که اگر به من گزارش رسد، تو بر اموال عمومی خیانتی کوچک و یا بزرگ روا داشتی، چنان بر تو سخت گیرم که بهره‌ای اندک بری و در هزینه‌های خود وامانی و در کار خود سرگردان شوی.

ارزشیابی و جزادهی

از آن‌رو که افراد در پذیرش مسئولیت‌ها یکسان نیستند و تفاوت‌ها، اصلی پذیرفته شده است، ضرورت دارد آنان که مسئولیت می‌پذیرند و به خوبی از عهده آن برمی‌آیند، تشویق گردند و افرادی که تنها به منافع خود می‌اندیشند و از عهده مسئولیت‌های خود بر نمی‌آیند، تنبیه شوند. بر مبنای این اصل است که امام علی(ع) در بخشی از اساسنامه حکومتی به مالک اشتر فرمان دادند: «و لایکوننّ المُحسِنُ و المُسیءُ عِندکَ بِمنزِلهِ سواء فإنّ فی ذلک تزهیداً لِأهلِ الإحسان فی الإحسان و تدریبا لِأهلِ الإسائه علی الإسائه و الزِم کلاّ مِنهم ما الزِم نفسَه»؛ نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشند؛ زیرا در این صورت نیکوکاران در نیکوکاری بی‌رغبت می‌گردند و بدکاران در بدکاری تشویق می‌شوند. از این‌رو، هر کدام از آنان را بر اساس کردارشان پاداش ده.

امنیت شغلی و تأمین مالی

یکی دیگر از مسئولیت‌های مدیران، ضرورت تأمین امنیت شغلی زیردستان خود در نظام اداری کشور است. امنیت شغلی به این معنی است که کارمندان در نظام اداری کشور، نسبت به آینده شغل خود امیدوار شوند و بی‌هیچ دغدغه‌ای بدان اشتغال یابند. بدیهی است که اگر این امنیت بر فضای زندگی کارمندان حاکم شود، در صورت مشاهده نارسایی‌های اداری بی‌هیچ هراسی در برابر آن حساسیت نشان می‌دهند و عیب و ایرادها را بازگو می‌کنند، اما اگر سایه شوم ناامنی شغلی بر زندگی آنان سایه افکند، به دلیل ترس محرومیت از کار و از دست دادن شغل خود در برابر هرگونه ستم و اجحافی سکوت می‌کنند. امام علی(ع) در فرازی دیگر از پیام خود به مالک، گزیده‌ترین کارکنان را افرادی می‌دانند که با صراحت و صداقت حق را به زبان آورند و بی هیچ ترسی مشکلات را بازگو نمایند: «إنّما یحِبُّک مَن لایتَمَلّقُک و یثنی عَلَیک مَن لایسمَعُکم»؛ کسی که تو را دوست دارد به تملق و ستایش تو نمی‌پردازد و کسی که به ستایش تو می‌پردازد، دستورات شما را ناشنیده می‌انگارد.

از دیگر مسئولیت‌های مدیران، ضرورت تأمین مالی زیر مجموعه خود در نظام اداری است. این از آن‌رو است که دغدغه معاش زندگی و نگران گذران آبرومند، اخلاق اداری را تباه می‌کند و زمینه سوء استفاده از اموال بیت‌المال را فراهم می‌آورد؛ زیرا اخلاق اداری شاکله‌ای است که در رفتار و مناسبات سالم اداری ظهور می‌یابد و آن چیزی نیست که بتوان با نصیحت و بخش‌نامه‌ها اصلاح کرد؛ به این دلیل است که امام علی(ع) می‌فرمایند: «أسبِغ علیهم الأرزاقَ فإنّ ذلک قُوّهُ لَهم علی استِصلاح أنفُسِهِم و غنی لهم عَن تَناوُل ما تحت أیدِیهِم»؛ روزی ایشان را فراخ گردان؛ چرا که با فراخی روزی امکان اصلاح نفس آنان فراهم می‌آید و آنان با بی‌نیازی دست تباهی به اموال بیت‌المال نمی‌گشایند.