قدس آنلاین: بیست و سومین روز از ماه ذی‌القعده به نام روز مخصوص زیارتی حضرت رضا(ع) نام‌گذاری شده است. این روز به روایتی روز شهادت امام رضا(ع) است البته نقل قول معروفی بیان می‌کند که امام هشتم شیعیان در آخر ماه صفر به شهادت رسید اما احتمال شهادت و همزمانی ولادت حضرت رضا(ع) در این ماه سبب شده است که این ماه تعلق ویژه‌ای به امام رضا(ع) داشته باشد و زیارت ایشان در این ماه توصیه شود. زیارتی که به گفته اندیشمندان می‌تواند تمدن‌ساز باشد و سبب شود جامعه از کارکردهای آن بهره ببرد.
برای درک بیشتر این رویکرد تمدنی و کارکردهای فردی و اجتماعی آن با دکتر محمد باغستانی کوزه‌گر، پژوهشگر و محقق تاریخ تمدن اسلامی و عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی به گفت‌وگو پرداختیم.
زیارت سنتی قدیمی است و ارتباطی با شیعه و سنی ندارد
دکتر باغستانی درباره روز زیارتی امام رضا(ع) بیان می‌کند: با توجه به اینکه امام رضا(ع) از سایر ائمه(ع) جدا شده و در شرق ایران به خاک سپرده شد، شهادت ایشان در غربت رخ داد و روز زیارتی مخصوصی برای امام رضا(ع) در نظر گرفته شد. این روز، روزی مبارک است و سنت خوب زیارت و عرض احترام به ائمه اطهار(ع) از قدیم رواج پیدا کرده و امروزه در کشور شناخته شده است. هر چند که شاید امسال به دلیل بیماری کرونا زیارت حضوری کمتر باشد اما حتماً تمام مردم و ارادتمندان به حضرت در هر جای دنیا که باشند از راه دور حضرت را زیارت خواهند کرد.
او تصریح می‌کند: زیارت، سنتی قدیمی است که از صدر اسلام و از عصر حضرت رسول(ص) شروع شد و برخلاف تصور برخی افراد که زیارت را به تشیع نسبت می‌دهند، ارتباطی با شیعه و سنی ندارد. در دوره پیامبر اکرم(ص) ایشان رسم زیارت اهل قبور در مدینه و قبرستان قدیمی بقیع را شروع کرده و به زیارت می‌رفتند. هنگامی که ماجرای شهدای احد پیش آمد نیز به صورت خاص قبر عموی خود، حضرت حمزه(ع) را زیارت می‌کردند و پس از آن این سنت ادامه پیدا کرد.
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: بین زیارت کردن و مزاری که فردی در آن مدفون شده یا همان زائر و مزور ارتباط تاریخی وجود داشته است. جنبه‌های معنوی گفته شده و اعتبار آن شخصیت که معمولاً شخصیت‌های معنوی مورد توجه مردم هستند، سبب می‌شود زیارت قبر آن‌ها نیز همان جنبه‌های معنوی و روحانی را برای مردم به ارمغان بیاورد. چنانچه در سنت‌های اسلامی ایرانی، یهودی، مسیحی، حتی بودایی، هندویی و سایر سنت‌های مذهبی در جهان، زیارت مرسوم بوده، هست و خواهد بود و جمعیت‌های زیادی هر ساله به مناسبت‌های مختلف زائر مکان‌های مختلف هستند.
زیارت مزارات آثار تمدنی بسیاری بر جای گذاشته است
عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی به جنبه‌های تاریخی و تمدنی زیارت پرداخته و می‌افزاید: بر اساس تعریفی ساده، تمدن دستاورد مادی جامعه بشری به حساب می‌آید. سازه‌هایی که دست‌ساز بشر هستند و قدرت ابداع، ابتکار و قدرت‌های فکری او را نشان می‌دهند و به صورت ملموس و محسوس قابل نشان دادن هستند. از این نظر زیارت‌ها ابداعات هنری و سازه‌های تمدنی را به وجود آورده‌اند. بستر مزارها بر اساس همان سنت‌های معماری که در هر قوم و جمعیتی وجود داشته شکل گرفته و در ایران قدیم، باستان و ایران دوره اسلامی نیز بقعه‌هایی بر اساس سبک‌های هنری معماری روزگار ساخته شده است.
او یادآور می‌شود: یکی از اماکنی که می‌شود سنت‌های نمادی را مشاهده کرد همین مزاراتی است که از گذشتگان باقی مانده و معماران دوره‌های متعدد توسط حکومت‌ها مأمور به بازسازی آن‌ها بودند. معمولاً برای رفاه حال زائران و افرادی که از راه‌های دور مشتاق حضور در مزارات بودند، راه‌ها آباد می‌شد. اقامتگاه‌ها و امکاناتی نیز در کنار مزارات فراهم می‌آمد تا زائران بتوانند به بهترین وجه ممکن از آن فضای معنوی استفاده کنند. در ادبیات هنر الهی به آن‌ها فضاهای قدسی گفته می‌شود. وقتی زائر در این فضا وارد می‌شود احساس آرامش می‌کند.
این پژوهشگر تاریخ و تمدن اسلامی ادامه می‌دهد: معماران در ساخت بنا، تزئین آن، کلمات، اشعار و حتی رنگ‌ها و... کوشش می‌کردند نوعی از معماری را به کار ببرند تا جلوه‌هایی از آرامش و آسایش روحی و روانی را به زائران منتقل کنند و در کنار آن فضایی از معنویت و آرامش را برای زائران به وجود بیاورند. این موارد همه از جلوه‌های تمدنی ملت‌ها در هر یک از دوره‌هاست.
امام رضا(ع) سبب وفاق و همدلی جهان اسلام شد
دکتر باغستانی عنوان می‌کند: معماری مزارات بحث مجزایی در تاریخ هنر است و افرادی که در این رشته و عرصه فعالیت کرده و جلوه‌هایی از باورهای جامعه را نشان می‌دهند سبب می‌شوند ارزش‌های تمدنی در آن آشکار شوند. به صورت خاص برای حضرت رضا(ع) می‌توانیم بگوییم از زمانی که حضرت(ع) به شهادت رسید، آن مزار مورد توجه قرار گرفت. زائران مختلفی از مناطق مختلف دنیا که عمدتاً شیعه بودند به زیارت می‌آمدند. البته اهل سنت هم به زیارت می‌آمدند و مدت‌ها جمعیت غالب اهل سنت بود و زیارت مزار برای آن‌ها محترم بود. چنانچه در قرن هشتم جهانگرد معروف ابن‌بطوطه گزارش کرده است که در کنار مزار امام رضا(ع) تمام گروه‌ها اعم از شیعیان و اهل سنت وجود داشته است. آن حضرت(ع) همان طور که در هنگام حیات مجمع وفاق بود پس از شهادت نیز سبب اتحاد و همدلی جهان اسلام شد. بسیاری از بزرگان اهل سنت نیز نقل کرده‌اند که حرم مطهر امام رضا(ع) را زیارت کرده و مشکلات مختلف مادی حتی علمی خود را با امام(ع) در میان گذاشته و پاسخ گرفتند.
او توضیح می‌دهد: رونق این مناطق در دوره صفوی بیشتر شد. هنوز هم آثار تمدنی که در عصر صفویه و به خصوص شاه عباس صفوی رشد پیدا کرد و آشکار شد را در مشهد و اصفهان مشاهده می‌کنیم. از مهم‌ترین این دستاوردها این بود که به واسطه زیارت تمام راه‌های منتهی به مشهد از تمام نقاط مرزی ایران آباد شد. این اتفاق، اتفاقی تمدنی بود. تمام راه‌ها مسطح، دارای کاروانسرا شدند و امکانات رفاهی برای زائران در نظر گرفته شد و به معنای دقیق کلمه آباد شدند. به احترام مزار تمام نقاط از شرق و غرب، جنوب و شمال ایران به حرم مطهر امام رضا(ع) راه ارتباطی پیدا کرد. آبادانی ایجاد شد و تمدن، ظهور خود را در مزار حضرت رضا(ع) نشان داد. همین حالت برای حرم حضرت معصومه(س) در قم نیز افتاد. با اینکه قم منطقه بد آب و هوایی بود اما دفن ایشان در آنجا جلوه‌های معماری چندین سلسله و دوره تاریخی ایران را نمایان می‌کند.
زیارت با معرفت اصلاح اجتماعی به همراه می‌آورد
این مدرس تاریخ اسلام تأکید می‌کند: همان طور که در زیارت‌نامه امام رضا(ع) نیز آمده است، زائر حضرت باید معرفت داشته باشد تا بتواند از زیارت بهره ببرد. تردیدی نیست که افراد در هر رده‌ای از معرفت وقتی به زیارت می‌روند، از آن بهره‌مند می‌شوند اما آنچه درباره هدایت در قرآن و کلام ائمه(ع) آمده، پایبندی به دو اصل مهم توحید و معاد و قیامت است. روح آیات مربوط به معاد، برانگیخته شدن احساس مسئولیت فردی و جمعی در آحاد جامعه است. زیرا مردم بر اساس کارهایی که می‌کنند باید پاسخگو باشند. امت اسلامی و شیعیان امتی پاسخگو به خداوند هستند. تربیتی که افراد اقتدا کرده به ائمه(ع) بر مبنای آن به زیارت مزارشان رفته و به آن بزرگواران ابراز محبت می‌کنند.
او تشریح می‌کند: اگر محبت و معرفت وجود داشته باشد نمی‌شود انسان چه در زندگی فردی و چه در زندگی اجتماعی، احساس مسئولیت نداشته باشد. زیارت صحیح همراه با معرفت باید زائر را یک فرد مسئول تربیت کند و پس از پایان زیارت امام رضا(ع)، اگر این باور را پیدا کرد که مورد مغفرت و رحمت قرار گرفته است به این معنا نیست که پس از زیارت مجدد خطاهایی که قبلاً به آن مشغول بوده را تکرار کند. جنبه اجتماعی خطاها بسیار مهم است. اگر حس مسئولیت‌پذیری افزایش پیدا کند، خود به خود اصل شایسته‌سالاری نیز افزایش پیدا می‌کند. در این صورت برکت این زیارت به اصلاح امور فردی و اجتماعی افراد جامعه سرایت می‌کند و زیارت‌هایی بابرکت می‌شود.
دکتر باغستانی در پایان تأکید می‌کند: پاکی روح و نفس سبب می‌شود انسان بر اساس یقین عمل کند. تمدن‌ها هم از مسیر کارهای درست رشد می‌کنند، یعنی اوج تمام صفت‌های متقین در قرآن در ائمه(ع) است. فردی که به این صفات ایمان داشته باشد و آن را در زندگی فردی و اجتماعی خود عملی کند، می‌تواند تمدن‌ساز باشد. زائر با زیارت می‌خواهد خود را جای افرادی بگذارد که در قرآن جزو متقین شمرده شدند. اهل تقوا در جامعه و زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خود امانتدار هستند. زائر به زیارت تقوا، عمل صالح، ایمان و به طور کلی به زیارت خوبی‌ها می‌رود زیرا ائمه(ع) منشأ تمام خوبی‌ها هستند. اگر طبق آن صفات عمل کنند و از ائمه(ع) نیز برای عمل به آن کمک بگیرند شفاعت ائمه(ع) شامل حال آنان خواهد شد و اصلاح فردی صورت خواهد گرفت. ضمن اینکه اصلاح فردی، اصلاح اجتماعی به همراه دارد و اصلاح اجتماعی، تمدن‌ساز است.
نظر شما