قدس آنلاین: فردا، مصادف با بیست و چهارم ذی‌الحجه، روز مباهله است. «مباهله، رویدادی پرطنین در تاریخ شکوهمند صدر اسلام است که مورد توجه پژوهشگران عرصه‌های مختلف دین از جمله متکلمان، مفسران، مورخان، محدثان، فقیهان و شاعران قرار گرفته است. شاید از مهم‌ترین علت‌های پرداختن به این رویداد روح‌افزا، بیان فضیلتی ممتاز و منحصر به فرد درباره اهل بیت رسول خدا(ص) باشد». این واقعه‌ در سال نهم ه‍.ق روی داد و در آیه 61 سوره مبارکه آل‌عمران بدان اشاره شده است: «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل ‌لَّعْنَتَ اللهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ».

این مناسبت بهانه‌ای شد تا به معرفی کتاب «مباهله» که از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است، بپردازیم. این اثر، مشتمل بر 10 مقاله تحقیقی درباره مباهله پیامبر گرامی اسلام با نمایندگان نصارای نجران است که توسط چند تن از دانشوران بنیاد پژوهش‌های اسلامی به رشته تحریر درآمده است.

استناد ائمه(ع) به آیه مباهله برای اثبات ولایت  و امامت علی(ع)

در مقدمه این کتاب به قلم مهدی شریعتی‎‌تبار آمده است: «یکی از حوادثی که پیام مهم ولایت و امامت را در خود جای داد، حادثه مهم مباهله و نیز آیه‌ای است که دلالت دارد پیامبر و همراهانش در صحنه مباهله که به گواهی حدیث و تاریخ؛ علی، فاطمه و حسنین(ع) بوده‌اند، افضل از همه افراد جامعه اسلامی‌اند. همچنین آیه مباهله بیان می‌کند که علی(ع) نفس و جان رسول‌الله(ص) است که قطعاً دلالتی صریح دارد بر اینکه علی(ع) پس از پیامبر(ص) افضل از همه بشریت است؛ زیرا در افضلیت و برتری رسول خاتم که تردیدی نیست و خداوند در این آیه علی(ع) را جان پیامبر(ص) می‌داند و آنکه مساوی با نفس رسول خداست، نیز این برتری را بر دیگران دارد.

گر چه مباهله که یک مبارزه معنوی است، بین پیامبر و همراهانش از یک طرف و نمایندگان نصارای نجران در طرف دیگر، واقع نشد و نجرانیان حاضر به مباهله نشده و عقب‌نشینی کردند، ولی اصل این ماجرا و آیه نازل شده به این مناسبت، حقایق روشنی در باب افضلیت علی و اهل بیت(ع) و نیز از آنجا که امام باید برترین مردم پس از پیامبر باشد، امامت آن حضرت را بیان می‌کند.

اهمیت این ماجرا و موضوع امامت که مهم‌ترین دستاورد آن است، مسلمانان را بر این وامی‌دارد که روز مباهله را به مانند روز غدیر گرامی بدارند و مجالس شادی، شکر و بیان فضایل اهل بیت(ع) را باشکوه برگزار کنند و نیز دانشمندان در گفتار و قلم خود به تبیین بیشتر جایگاه اهل بیت(ع) و امامت بپردازند. شواهد تاریخی نیز گویای این واقعیت است که امامان و از جمله حضرت ثامن‌الائمه علی بن موسی الرضا(ع) در اثبات ولایت و امامت امام علی(ع) به آیه مباهله استناد فرموده‌اند».

«انفسنا» از فخرآورترین القاب علی بن ابی‌طالب(ع)

نخستین مقاله این کتاب، از دو سخنرانی حضرت آیت‌الله جوادی آملی برگرفته شده و با عنوان «مباهله، معجزه جاودان الهی» منتشر شده است. این مفسر قرآن، در این مقاله به تفسیر آیه 61 سوره آل‌عمران می‌پردازد و در فرازی از آن می‌گوید: «آنچه مربوط به وجود مبارک علی بن ابی‌طالب(ع) و فضیلت ممتاز اوست و از «ابناءنا» و از «نساءنا» بالاتر است، این است که به اذن خدا وجود مبارک پیغمبر گفت ما از کسانی دعوت می‌کنیم که در این بِهال حضور به هم برساند که او به منزله جان ماست: «انفسنا». این «انفسنا» از فخرآورترین القاب وجود مبارک علی بن ابی‌طالب(ع) است.

عنصر محوری و اصیل جریان مباهله همان تعبیر «نفس» است. برخی افراد خواستند آن را نقد کنند، بنی‌العباس این ‌طور بودند، خواستند این تعبیر «انفسنا» را تعبیر عادی بدانند، گفتند: «انفسنا» یعنی «رجالنا»، منظور از «انفس» یعنی مردها، به چه دلیلی؟ به قرینه «نساء» چون خدا فرمود: «نساءنا». این «انفسنا» در مقابل «نساءنا» است، پس «انفسنا» یعنی «رجالنا». آن گاه به امام رضا(ع) عرض کردند که شما نمی‌توانید با این «انفسنا» دلیلی بر فخر علی بیاورید، «لولا نساءنا». اگر کلمه «نساءنا» نبود این «انفسنا» دلیل فخر علی بود؛ اما چون «نساء» هست منظور از «انفسنا» یعنی «رجالنا» و این رجال بودن و مرد بودن فخری نیست. وجود مبارک امام رضا(ع) فرمود: «لولا ابناءنا» آن «نساءنا» در برابر «ابناءنا» است؛ یعنی دختران ما در برابر پسران، پسران ما در برابر دختران، آن «نساءنا» در برابر «انفسنا» نیست آن «نساءنا» در برابر «ابناءنا» است، اگر «ابناءنا» نبود این «نساءنا» در برابر «انفسنا» بود و ممکن بود بگوییم آن «انفسنا» یعنی «رجالنا».

ترک مجادله، درس بزرگ آیه مباهله

در دومین مقاله کتاب با عنوان «مباهله چیست؟»، مهدی شریعتی‌تبار با مروری بر انحراف‌های روی داده در عقاید مسیحیان و بستر وقوع «مباهله»، به مفهوم‌شناسی آن می‌پردازد و می‌نویسد: «واژه مباهله و مشتقات آن، مانند واژه‌های ابتهال و نبتهل که در آیه شریفه آمده، از ریشه «بهل» است که در اصل لغت به معنای رها کردن و به خود واگذاشتن است... اگر مباهله به معنای لعن و نفرین آمده است، باز همین نکته را می‌نمایاند که شخصی یا گروهی با رها شدن از تعلقات خود، از خدا درخواست می‌کنند که فرد یا گروهی را از رحمت خود طرد کند و به خودشان واگذارد؛ زیرا این طرد از رحمت الهی و به خود واگذاشته شدن بنده از جانب خدا، عذابی بزرگ است».

او در ادامه می‌افزاید: «از آنچه در معنای مباهله گفته شد، بدست می‌آید که آن جایگاه، مقام معنویت و دعا و تضرع و اخلاص است که پذیرفته‌شدگان در آن، از بالاترین درجه عبودیت و اخلاص برخوردارند و مقرب‌ترین بندگان خدا در میان امت اسلام‌اند».

محسن رجبی قدسی نیز در سومین مقاله کتاب «مباهله»، به مفهوم‌شناسی «مُمتَرین» و «ابتهال» و همچنین «آیه مباهله در تفاسیر کهن» می‌پردازد. تفاسیر کهن امامیه که مؤلف این مقاله به آن‌ها مراجعه کرده است عبارت‌اند از: «تفسیر حِبَری کوفی»، «تفسیر فرات کوفی» و «تفسیر قمی». او پس از بررسی آیه مباهله در تفسیر «مقاتل بن سلیمان» از تفاسیر شیعه زیدیه، این آیه را در کهن تفسیر اهل‌ سنت و جماعت یعنی تفسیر طبری «جامع البیان عن تأویل آی القرآن» نیز مدنظر قرار می‌دهد.

رجبی قدسی، در بخش پایانی مقاله خود می‌نویسد: «مهم‌ترین درس و پیام آیات مباهله افزون بر تعیین و تثبیت جاودانه ولایت ائمه طاهرین(ع) به عنوان مفسران حقیقی قرآن و مبینان سیره و سنت رسول خدا(ص) این است که خداوند علیم حکیم مباهله را راه حلی حکیمانه و عالمانه برای ترک مجادلات و مباحثی می‌داند که یکی از دو طرف به حقانیت عقیده خود ایمان و علم دارد، ولی طرف مقابل به رغم عرضه شدن علم و روشن شدن حقیقت برای او، بر عقیده نادرست خود اصرار دارد و در قبولاندن آن به دیگران می‌کوشد و فقط در پی اشکال‌تراشیِ بدون مبنا از نظریه مقابل و بهانه‌جویی برای نپذیرفتن حقیقت است».

پیام‌ها و پیامدهای مباهله

کتاب «مباهله» نخستین بار در سال 1397 توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی روانه بازار نشر شده است و علاوه برای مواردی که به آن‌ها پرداخته شد، دربردارنده مقالات دیگری نیز هست که عبارت‌اند از: «تفسیر آیه مباهله و اصطفاء در کلام امام رضا(ع)» نوشته مهدی شریعتی‌تبار و علی‌جان سکندری، «نگاهی درون‌متنی به آیه مباهله» به قلم رضا وطن‌دوست، «آیه مباهله در علم کلام و کتاب‌های متکلمان اسلامی» تألیف مهدی شریعتی‌تبار، «مباهله در منابع کهن تاریخی شیعه و اهل سنت» تألیف رضا وطن‌دوست، «پیام‌ها و پیامدهای مباهله برای اسلام و مسلمانان» نوشته محمدعلی چنارانی، «آداب و مستحبات روز مباهله» به قلم مرتضی انفرادی و «مباهله در شعر عربی و فارسی» اثر امیر سلمانی رحیمی و اندیشه قدیریان.

در این میان، محمدعلی چنارانی در مقاله خود به پیام‌های واقعه مباهله اشاره می‌کند، از جمله: «بشارت پیامبران پیشین درباره آمدن پیامبر آخرالزمان»، «علی(ع)، برترین شخصیت بعد از پیامبر»، «فدا کردن عزیزترین‌ها در راه هدف»، «آداب دعا»، «استمداد از دعا»، «فقط این پنج وجود مقدس اهل بیت‌اند»، «نفی تفکر جاهلیت در مورد دختران»، «جانبداری اسلام از منطق و استدلال»، «تأکید بر صلح‌آمیز بودن اسلام»، «تبلور منزلت اهل ‌بیت(ع) در واقعه مباهله»، «تنظیم و تدوین پیمان صلح»، «اثربخشی برخورد منصفانه» و «حضور زنان در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی». وی همچنین در ادامه، پیامدهای ماجرای مباهله را این طور برمی‌شمارد: «جانشینی علی(ع)»، «دستور اهل‌ بیت(ع) برای مباهله»، «اطمینان بیشتر مردم به نبوت پیامبر(ص)»، «استناد امامان معصوم(ع) به آیه مباهله» و «نمونه‌هایی از مباهله شیعیان با دشمنان خود».