برای برخی سؤال است چرا خداوندی که خیرخواه محض است سبب شده بیماری‌هایی فراگیر یا معلولیت‌هایی مادرزادی در عالم ماده رسوخ کند و آیا این کار با عدل الهی سازگار است؟

به مناسبت روز جهانی معلولین و در گفت‌وگو با دکتر سیدیحیی یثربی، استاد فلسفه و کلام اسلامی این موضوع را مورد واکاوی قرار دادیم که در ادامه می‌خوانید.

نگاه فلسفی و قرآنی جبرگرایانه نیست

دکتر یثربی با بیان اینکه تکلیف معلولیت، شر یا آفات و بیماری‌هایی مانند کرونا و... در نظام فکری ما روشن است؛ می‌گوید: در این موارد مدیریت علمی نشده و اطلاع‌رسانی دقیقی صورت نگرفته است. از دیرباز در جهان اسلام دو گرایش فکری داریم که یکی از آن‌ها گرایش جبرگرایانه است. یعنی اینکه تمام کارهای جهان مستقیماً در دست خداست. اگر بیمار یا سالم هستیم به فرمان اوست. حتی اگر ظرفی از دست کسی افتاد و شکست باز هم به اراده اوست. در این نگاه ما غرق هستیم. اما نگاه علمی، فلسفی و قرآنی این نیست. او اضافه می‌کند: این نگاه را به دلیل غفلت از تعالیم علمی و فلسفی برای عموم مردم پذیرفته‌ایم، زیرا هر چه داریم فقط در کتاب‌ها آمده است. ادبیات موجود هم سبب شده است که نگاه جبرگرایانه را بپذیریم. از قرن هفتم و هشتم و ادامه آن که تحت تأثیر مولوی، سعدی، حافظ، نظامی و... است، طبق مرامی که از آن پیروی می‌‎کردند همه جبرگرا بودند. البته مولوی و حافظ مذاق عرفانی مطرح می‌کردند اما عرفان هم در نهایت جبرگراست. عرفان قدری دارد که از جبر بالاتر است. به قول مولوی جبر نیست، بلکه جباری است. اگر فکر ما این باشد که همه چیز دست خداست دیگر در این مرام جای پرسش نیست و بشر نباید پرسش کند. در توضیح این نگرش هم به آیه ۲۳ سوره انبیا اشاره می‌کنند که بیان کرده است او بر هر چه می‌کند بازخواست نشود ولی خلق از کردارشان بازخواست می‌شوند.

این مفسر قرآن اظهار می‌کند: در دیدگاه جبرگرایانه هر کاری خداوند انجام می‌دهد صحیح است و چون ما فهم اندکی داریم نمی‌دانیم بهترین کار کدام است. با این دیدگاه نباید پرسش کنیم و باید رضا به قضا و تسلیم امر الهی بود.

بر جهان نظام علت و معلولی حاکم است

این استاد فلسفه و کلام اسلامی ادامه می‌دهد: در فلسفه و کلام عقلانی نظام علیت حاکم است. جهان تابع نظم فراگیر، سبب و مسبب یا علت و معلولی است که در این نظام این چارچوب تکلیف همه چیز را تعیین می‌کند. به طور نمونه اینکه فرزندی به طور مادرزادی معلول است زمینه طبیعی دارد. ممکن است پدر و مادر مشکلی داشته باشند، تغذیه نامناسب، مشکلات ژنتیکی، دوران جنینی بد، تزریق دارویی اشتباه و... دلیلی نیست که پدر و مادر شرمنده باشند شاید خطایی کرده‌اند که خداوند چنین فرزندی به آن‌ها داده است بلکه دلیل نظام علی و معلولی و قانون حاکم بر جهان است. این موارد را نباید گفت که خدا گفته بلکه خداوند آن را ایجاد کرده است.

استاد بازنشسته فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که چرا خداوند فردی را دارای مشکل به طور مثال معلول ایجاد می‌کند نیز تصریح می‌کند: خیلی خوب بود که خداوند انسان را به گونه‌ای ایجاد می‌کرد که حتی اگر از ارتفاع بسیار بالای برجی هم می‌افتاد صدمه نمی‌دید اما این جهان مادی کشش این گونه آفرینش را ندارد. خداوند در فلسفه ما این گونه است. او موجوداتی می‌آفریند که خیر مطلق هستند و موجوداتی که شر مطلق هستند را خلق نمی‌کند. حتی موجوداتی که شرشان زیاد است هم ایجاد نمی‌شوند. اما موجوداتی هستند که خیر هستند اما گاهی شر هم در آن‌ها پیدا می‌شود. خداوند آن‌ها را ایجاد می‌کند زیرا برای ۹۹درصد خیر نمی‌شود از یک درصد شر هراسید. به طور نمونه در طول تاریخ، بشر از آتش بهره زیادی برده است. اما گاهی همین آتش سبب شده آتش‌سوزی‌های مهیبی ایجاد شود و دست افرادی را بسوزاند.

دکتر یثربی اضافه می‌کند: در بسیاری موارد خیر از شر بسیار بیشتر است و به خاطر شرهای کم نمی‌شود گفت خیر کثیر ایجاد نشود. در نظام عالم گاهی کودک با تأثیرهای پدر و مادر معلول می‌شود. نمی‌شود گفت چرا خدا این کار را کرده زیرا اقتضای جریان طبیعی است. دیگر اینکه آن مقدار شر هم قابل اجتناب است.

شر در عالم مادی اجتناب‌ناپذیر است

این پژوهشگر دینی بیان می‌کند: در طبیعت همه زایا نیستند. تمام بچه‌ها سالم به دنیا نمی‌آیند. همه از آبله، سیاه سرفه، سرخک و... جان سالم به در نمی‌برند. اما پرسش این است که آیا خدا این شر را خواسته است؟ وقتی خدا باران می‌فرستد می‌خواست در بخشی از کشور خانه‌ها به زیر آب فرو روند؟ باران خیر کامل است اما گاهی در آن آفت‌هایی هم هست. خدا خیر خواسته اما شر ناشی از آن نتیجه کاستی‌های طبیعت است. خدا نخواسته که ما منابع طبیعی را نابود کنیم. خداوند نخواسته انسان‌ها گرفتار آبله و بیماری‌های دیگر باشند. خداوند خیر همه را خواسته اما شر اجتناب‌ناپذیر است و بشر باید با شر مبارزه کند. چنان که اکنون با یک واکسن دیگر فرزندان ما از سرخک، سیاه سرفه یا آبله نمی‌میرند یا دیگر وبا و طاعون نداریم. همین کرونا نیز به زودی با دست بشر مهار می‌شود و در آینده آن را نخواهیم داشت. این موارد جریان طبیعی است و همین طبیعتی که برای ما بچه به دنیا می‌آورد، میوه تولید می‌کند و... گاهی ویروس و میکروب هم تولید می‌کند. خداوند به خاطر اینکه این طبیعت ویروس و میکروب هم تولید می‌کند مانع از آفرینش آن نمی‌شود.

او یادآور می‌شود: امت محمد(ص) باید امیدوار باشند زیرا دین خاتم، دینی ماندگار است و طبق روایت‌ها به بلای عمومی که از بین بروند گرفتار نمی‌شوند اما این امت باید پیشگام عقلانیت، فکر، فرهنگ، اطلاع‌رسانی و مبارزه با شر باشند.

دکتر یثربی در پایان می‌گوید: خداوند به خاطر عدلی که دارد این جهان را قانونمند و به دور از هرج و مرج ایجاد کرده است. به دنیا آمدن بچه‌ای با معلولیت مادرزادی با عدل الهی منافاتی ندارد. در این جهان بچه ناقص به دنیا می‌آید اما قابل مبارزه و پیشگیری است. اکنون در طول دوران جنینی بارها بررسی می‌کنند تا اگر سلامت او ایرادی دارد مطلع شوند یا به پدر و مادر پیش از ازدواج می‌گویند که اگر از نظر ژنتیکی مشکلی ندارند ازدواج کنند. برخی افراد مشکلات موجود را نادیده می‌گیرند و با این کار مشکلاتی برای فرزندان خود ایجاد می‌کنند. این مشکلات ناشی از خطای پدر و مادر است اما خطای طبیعی و خداوند به جرم بی‌نمازی یا گناه‌های دیگر این کار را نکرده است. وجود شر در جهان ماده و خاکی خواست خدا نبوده و اجتناب‌ناپذیر است. بشر باید با این شرها مبارزه کند. والدین وظیفه خود را از یاد نبرند که بچه معلول بیش از بچه سالم به محبت نیاز دارد. مواظبت و بارور کردن ذهن آن‌ها از مهم‌ترین وظایف است. البته مدیریت جامعه هم مسئول است و باید شرایطی ایجاد کند تا با اطلاع‌رسانی مناسب به حل مشکلات کمک کند.