قدس آنلاین-گروه استان ها-زهره ناصری: انار و هندوانه را که در کنار هم ببینی نمی‌توانی یاد چیزی جز یلدا بیفتی. شبی که می‌گویند خورشید در آن متولدشده است و هرروز که از آن می‌گذرد، یک دقیقه به طول روز اضافه می‌شود.

هرچند این روزها برای ما یلدا تولد خورشید است اما برای ایرانیان قدیم بیشتر طولانی‌ترین شب سال بود.

این جشن باستانی در سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی کشور باهدف حفاظت، ترویج و انتشار فرهنگی نیز با قدمتی بالای هشت هزار سال به ثبت رسیده است.

جشن «خدر نبی» در آذربایجان غربی

از قدیمی‌ترین رسم‌های منطقه آذربایجان در شب چله برگزاری جشن خدر نبی و قورتولوش بایرامی (عید نجات) است که ریشه در باورهای ایرانیان باستان دارد.

در عید خدر نبی جوانان دم بخت هر روستا حبوباتی نظیر نخود، گندم، ذرت، تخم هندوانه و خربزه از منازل اهالی روستا جمع می‌کردند و پس از پختن و خشک‌کردن، همراه نمک در هاون می‌کوبیدند که در اصطلاح محلی «قووت» نامیده می‌شود.

هر یک نفر از جوانان به‌اندازه هفت ناخن از این قاووت را زیر زبان خود گذاشته و می‌خوابیدند و خواب‌هایی که می‌دیدند توسط بزرگ‌ترها تعبیر می‌شد.

همچنین دختران دم بخت از حبوبات جمع‌آوری‌شده آش پخته و بین همسایه‌ها تقسیم می‌کردند. که درواقع نوعی نذری برای باز شدن بختشان بود.

رسم «شلی ملی»‌ در ایلام

یکی از آیین‌های ویژه این شب که در قدیم بین مردم این استان رواج داشته سنت «شلی ملی» است.

در این شب عده‌ای از کودکان به بالای پشت‌بام‌ خانه‌ها رفته و با آویزان کردن سبدی از طریق طناب به درون خانه همسایه و تکرار بیت‌های موزون خواستار شریک شدن آنان در تنقلات می‌شوند و لذا هر خانواده هم برحسب توان خود مقداری از تنقلات و میوه خود را در داخل سبد قرار می‌دهد.

خوردن «کالک تورش» در کردستان

در کردستان، در هر محله‌ای اگر خانواده‌هایی وجود داشته باشند که استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری این مراسم نداشته باشند، از طرف دیگران برایش شام برده می‌شود.

سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای «سراب قامیش» تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالَک تورش (خربزه ترش) تهیه کنند.

ازآنجاکه کالَک تورش معمولاً گران است، اگر زن منزل، در همسایگی یا در فامیل بداند زن حامله‌ای وجود دارد، حتماً از آن خربزه ترش برایش خواهد برد و هم‌چنین در این شب همسایه‌ها از غذایی که تهیه‌کرده‌اند به یکدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند.

اعتقاد به گنج قارون در کرمان

قصه‌گویی، فال حافظ، دورهم نشینی و خوردن «شب‌چَره» یا خوراکی‌های یلدا و حضور در پای کرسی بخش‌هایی از مراسم پرطرفدار کرمان است.

در کرمان، در شب یلدا گاهی مردم تا صبح بیدار می‌مانند و می‌پندارند که در این شب قارون به شکل هیزم‌شکنی که پشته‌ای هیزم بر پشت دارد به خانه نیکوکاران مستمند می‌رود و به آن‌ها هیزم می‌دهد و این هیزم‌ها تبدیل به شمش‌های طلا می‌شوند.

در ایام قدیم برخی از مردم به چله می‌نشستند و چهل روز مراسم چله نشینی انجام می‌دادند به امید این‌که قارون به خانه آن‌ها وارد شود و به آن‌ها شمش زر بدهد.

مراسم «سه چله» در استان مرکزی

آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب «چله بزرگه»، «چله وسطی» و«چله کوچیکه» برگزار می‌شده و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند.

یکی دیگر از مراسم شب چله مردم این استان کشتن گوسفند مخصوصی به نام «اتلیک» است.

 روستاییان این نوع گوسفند را در فصل تابستان از بین گوسفندان خود جدا می‌سازند و به‌خوبی آن‌ها را پروار می‌کنند تا برای زمستان خوب چاق و فربه شوند.

به‌محض این‌که زمستان فرارسید، گوسفندان پروار را سر می‌برند و از آن غذای بسیار لذیذی برای شام شب چله تهیه می‌کنند. این شام را در اصطلاح محلی «اتلیک شامو» می‌نامند. در ضیافت این شام معمولاً هر خانواده همسایه‌ها و بستگان نزدیک خود را دعوت می‌کند.

فال هندوانه در گیلان

در استان گیلان علاوه بر شاهنامه‌خوانی میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندوانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند.

برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سرخود می‌اندازند. در این میان، چهار حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است، اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهارقاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهارقاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.

آئین کف زدن در خراسان جنوبی

یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریزند.

جشن یلدا در سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی کشور باهدف حفاظت، ترویج و انتشار فرهنگی نیز با قدمتی بالای هشت هزار سال به ثبت رسیده استمردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع مزبور را آن‌قدر هم می‌زنند تا به‌صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند.

کف آماده‌شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین بامغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود.

کف زدن از سرگرمی‌های زمستان به‌خصوص شب چلّه یا یلدا است. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به‌سوی همدیگر و مالیدن کف به سروصورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.

قاشق زنی در لرستان

یکی دیگر از رسوم دیرینه مردم این دیار در شب اول قاره سنت قاشق زنی است. در این آیین افراد با پوشاندن سروصورت خود به درب منازل رفته و با به صدا درآوردن قاشق صاحب‌خانه را از حضور خودآگاه می‌کنند. در این هنگام صاحب‌خانه نیز به میمنت این شب مقداری از تنقلات و شیرینی خانگی را در ظرف آنان می‌ریزد.

در لرستان مردم در شب چله «گندم شیره» می‌خورند که گندمی است که در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می‌کنند؛ سپس آن را روی ساج برشته می‌کنند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه‌دانه و کنجد مخلوط می‌کنند و می‌خورند.

یکی دیگر از رسوم زیبای لرها به این شکل بوده که پسران کوچک و نوجوان شب یلدا بر پشت‌بام خانه‌ها می‌رفتند و کیسه‌ای را به همراه طنابی از سوراخ دودکش خانه‌ها به داخل آویزان می‌کرده‌اند و شعری محلی می‌خواندند با این مضمون که:«صاحب‌خانه، ان‌شاءالله خیر به خانه‌ات ببارد و کدخدای خانه‌ات نمیرد. چیزی بده این پسر کوچک بیاورد.»

صاحب‌خانه نیز از تنقلاتی که برای شب چله تدارک دیده بود داخل کیسه می‌گذاشت و البته برخی‌ها نقل می‌کنند که صاحب‌خانه برای مزاح دختر خردسال کوچکش را در کیسه گذاشته و آن پسر کیسه را کشیده بالا و این آشنایی در خیلی از موارد باعث ازدواج در بزرگ‌سالی می‌شده است.

آئین «لپک» در چهارمحال و بختیاری

اگر شب یلدا را در میان قوم بختیاری بگذرانید به‌جای فال حافظ بساط شاهنامه‌خوانی برپاست.

بختیاری‌ها در این شب کدوتنبل‌های بزرگی که نماد خورشید را برای آن‌ها دارد، آب‌پز می‌کنند و آن‌ها را به‌صورت ریزریز شده در آش کشک می‌خورند.

رسم جالبی که در میان بختیاری‌ها رواج دارد ، به این صورت که نان‌های محلی به نام گرده را با  قطر زیاد آماده می‌کنند. بین این نان مهره آبی‌رنگی به نام «لپک» می‌گذارند. در شب یلدا نان را تقسیم می‌کنند و هر کس که در قطعه نان او لپک جای دارد، به بخت و اقبال معروف ‌شده و او را شانس خانه می‌دانند.

بریدن بلایا در آذربایجان شرقی

در آذربایجان شرقی شب یلدا درست زمانی که ریش‌سفید خانواده با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم).

در تبریز البته در گذشته اعتقاد داشتند که ریختن قسمتی از پوست‌های میوه درآب روان ریخته بلایا را دور می کند.

آذری‌ها بعد از خوردن تنقلات و میوه بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان‌هایی از حماسه‌های ملی این سرزمین نظیر، اصلی و کرم، بایاتی خواندن و ضرب‌المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت‌وگو مشغول می‌شوند.

زنان معمولاً تا پایان چله کوچک خانه‌تکانی نمی‌کنند و اعتقاددارند اگر در طول این دو چله کسی خانه‌تکانی کند، چله او را نفرین می‌کند و اگر چله کسی را نفرین کند به نکبت و بدبختی گرفتار می‌شود.

البته در تبریز نیز در موسم یلدا «عاشیق‌ها» در حین اجرای برنامه داستان می‌خوانند، فی‌البداهه شعر می‌سرایند و ساز می‌زنند. قصه‌هایی که عاشیق‌ها در شب یلدا می‌گویند ریشه در افسانه‌های کهن ایرانی دارد.

فال گردو در مازندران

شب یلدا یا به زبان محلی چله شو در زندگی مردم مازندران آیین و رسوم خاصی دارد.در شب یلدا یک نفر برای حاضران از دیوان حافظ، فال می گیرد و اگر دیوان حافظ نداشتند فال گردو می گیرند، به این صورت که سینی بزرگی پر از گردو روی کرسی می گذارند.

در پایان جشن شب چله، هر نفر در حالی که چشم هایش را می بندد، دست دراز کرده پنج یا شش گردو برمی دارد و به خانه اش می رود، نیت می کند و گردوها را زیر بالش یا تشک خود می گذارد.

بامداد که از خواب برخاست گردوها را یکی یکی می شکند، اگر مغز گردوها خوب و سفید بود، فال او خوب است و نیتش برآورده شده است.

مردم شهرستان تنکابن بر این باورند: خوردنی های شب چله بهتر است چهل گونه باشد ولی هندوانه میوه اصلی است و باید باشد. چرا که خوردن هندوانه در شب چله از آزار گرمایی تابستان می کاهد.