طی قرن‌های گذشته، روش‌های مختلفی برای نشان دادن وقت و ساعت به کار گرفته شده ‌است و البته، برخی از آنها، در پیچ ‌و خم‌های تاریخ، فراموش شده‌اند. اما اگر قرار باشد به سراغ همین ساعتی برویم که در حال حاضر کارمان را راه می‌اندازد، باید در تاریخ ایران، حدود ۴۰۰ سال به عقب برگردیم؛ بله، تعجب نکنید! ورود ساعت‌های عقربه‌ای و مکانیکی به ایران، از دوره صفویه آغاز شد؛ دورانی که تاجران اروپایی، ساعت‌های ساخت قاره سبز را، به عنوان کالای لوکس به ایران وارد کردند و البته این وسیله، مورد توجه اولیای امور در آن دوره قرار گرفت. یکی از کاربردهای ویژه این وسیله هم، تعیین اوقات شرعی بود؛ همان کاربردی که امروز هم برای مؤمنان حرف اول را می‌زند.

رد پای ساعت حرم در عصر صفوی

حرم رضوی نیز، از همین دوره تاریخی، یعنی عصر صفویه، صاحب ساعت مکانیکی شد. رد پای این موضوع را می‌توان در اسناد قدیمی به ویژه وقف‌نامه‌هایی که از این دوره باقی مانده ‌است، یافت. مثلاً قدیمی‌ترین سند، مربوط به سال ۱۰۹۳هـ.ق (۱۰۶۰ خورشیدی) است؛ وقف‌نامه امیر معزالدین محمد، وزیر خراسان که مزرعه «گودسلوک» را وقف آستان ‌قدس رضوی کرد و یکی از مصارف درآمد موقوفه را به اجرت ساعت‌ساز آستان ‌قدس رضوی اختصاص داد. خوشبختانه ما اطلاعاتی درباره برخی مسئولان نگهداری ساعت در حرم مطهر طی قرون گذشته نیز در اختیار داریم؛ مثلاً طبق سندی که متعلق به سال ۱۱۲۹هـ.ق و اواخر دوره صفویه‌ است، می‌دانیم که «ملامحمدکریم ساعت‌ساز»، مسئولیت نگهداری از ساعت حرم مطهر رضوی را برعهده داشته‌ و برای نگهداری آن، از کارپرداز آستانه، طناب و نمد دریافت می‌کرده‌ است. با این حال، از مدل ساعت و چگونگی کار آن، اطلاعات دقیقی در دست نیست.

ساعت مظفری

اما قدیمی‌ترین ساعتی که امروزه برای زائران و مجاوران حرم رضوی قابل رؤیت است و بر خلاف تصور آن‌ها، نه در صحن عتیق (انقلاب) بلکه در ایوان جنوبی صحن آزادی(نو) قرار دارد، مربوط به دوره قاجار است. این ساعت به احتمال زیاد، اواخر دوره ناصرالدین‌ شاه به یک کمپانی انگلیسی سفارش داده ‌شده و اوایل دوره مظفرالدین ‌شاه، آن را به ایران آوردند و در ایوان غربی صحن عتیق، جایی که امروزه به دروازه یا ایوان ساعت مشهور است، نصب کردند؛ شاید به همین دلیل است که به «ساعت مظفری» معروف شده. سال ساخت ساعت، ۱۸۹۳ میلادی (۱۲۷۲ خورشیدی) است. ساعت را در محل مذکور، روی برجی فلزی نصب کرده بودند. این ساعت دارای چهار صفحه است و از تمام جهات می‌شود آن را رؤیت کرد. طنین صدای زنگ این ساعت و بعدها، جایگزین آن که درباره‌اش صحبت می‌کنیم، یکی از نوستالژیک‌ترین خاطرات سالمندان مشهدی است. در قدیم، به ویژه در دوره قاجار که وسعت مشهد کم بود، تمام مردم شهر با صدای زنگ این ساعت آشنا بودند و اوقات خود را با آن تنظیم می‌کردند. در سال ۱۳۳۳ خورشیدی و در پی طرح پوشاندن نهر نادری در مسیر بالاخیابان، گودبرداری‌های غیراصولی موجب شد که آب به پایه‌های ایوان ساعت نفوذ کند و سبب نشست و تَرَک برداشتن آن شود. به همین دلیل، ساعت را از روی برج فلزی برداشتند و به برج سردر ایوان جنوبی صحن آزادی(نو) منتقل کردند. این ساعت هنوز در همین محل قرار دارد، هر چند زیاد در چشم نیست و زائران و مجاوران کمتر به آن توجه می‌کنند.

ساعت معاون‌التجار

قصه ساعت فعلی صحن عتیق(انقلاب) از سال ۱۳۳۵ شروع می‌شود؛ عبدالحسین معاون‌التجار یزدی، بر اساس نذری که داشت این ساعت را که سال ساخت آن ۱۹۵۴ میلادی (۱۳۳۲ خورشیدی) است، از هامبورگ آلمان خرید و از طریق کشتی به بندر خرمشهر آورد و از  آنجا به مشهد حمل کرد. این ساعت، در سال ۱۳۳۴ و طی مراسم باشکوهی، روی برجی از بتون که به جای برج فلزی ساخته شده بود، قرار گرفت و تا امروز، به کار خود ادامه داده ‌است. این ساعت هم مانند ساعت قبلی، چهار صفحه در چهار طرف دارد، اما شماره‌های صفحه آن فارسی است و وزن کمتری دارد. امروزه در صحن‌های مختلف حرم رضوی، ساعت‌های عقربه‌ای قدیمی و دیجیتالی جدید و فراوانی نصب شده‌ که کار تنظیم وقت را برای زائران و خادمان بارگاه ملکوتی ثامن‌الحجج(ع) بسیار ساده کرده‌ است. هر چند که همهمه و شلوغی شهر، کمتر اجازه می‌دهد که مجاوران حریم رضوی، بانگ ساعت قدیمی را بشنوند، اما هنوز هم، کسانی که در محلات اطراف حرم ساکن هستند، می‌توانند نیمه شب‌ها، طنین زنگ ساعت را بشنوند و با خاطرات گذشته، تجدید دیدار کنند.