قدس آنلاین - زهرا دلپذیر: علم اقتصاد نقش مهمی در پویایی و پیشرفت کشورها دارد و می تواند بسترساز رشد و کارآمدی یک جامعه در جنبه های گوناگون باشد. دین مبین اسلام، به عنوان کامل ترین آیین الهی، پاسخگوی تمام نیازهای فطری انسان است و بهترین راه و روش را در حوزه اقتصاد و تدبیر امور زندگی بیان نموده است. در سیره و گفتار متعالی و انسان ساز امام هشتم(ع) ناب ترین مفاهیم اسلامی نمود یافته و شیوه  درست زندگی اقتصادی که سعادت دنیا و آخرت را در پی دارد، ترسیم شده است. بنابراین با استفاده از آموزه های رضوی می توان مفهوم اقتصاد مقاومتی را که مقام معظم رهبری به آن تاکید بسیاری دارند به خوبی در جامعه محقق و عملی نمود.

 در مصاحبه پیش رو درباره «بنیادهای اشتغال و اقتصاد از دیدگاه حضرت رضا(ع)» با حجت الاسلام و المسلمین دکترسید رضا مودب، رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه قم و استاد گروه قران و حدیث این دانشگاه، به گفتگو نشسته ایم. گفتنی است از دکتر مودب کتاب ها و مقالات بسیاری در زمینه علوم قرآن و حدیث به چاپ رسیده و دبیری علمی همایش «امام رضا(ع) و علوم روز» که اسفندماه سال جاری برگزار می شود و سردبیری مجلات «حدیث پژوهی» و «مطالعات تفسیری» را نیز به عهده دارند.

* بحث را با بررسی مفهوم اقتصاد در دین اسلام شروع کنیم. علم اقتصاد در آموزه های اسلامی چه جایگاهی دارد و تفاوت اقتصاد اسلامی با اقتصاد غربی چیست؟

اسلام، به عنوان کامل ترین دین که با فطرت انسان مطابقت کامل دارد و پاسخگوی تمام نیازهای او می باشد، بهترین روش را در حوزه اقتصاد بیان نموده است. هدف اقتصاد در اسلام تنها تامین سعادت دنیایی نیست بلکه سعادت آخرت انسان را نیز در نظر دارد. به همین جهت اقتصاد اسلامی دارای مقررات و قوانینی است که در آن رضایت الهی مدنظر است. اقتصاد غرب بر مبنای اومانیسم وانسان گرایی است؛ یعنی انسان محور همه چیز است. یعنی انسان برای آسایش خود، اشکالی نمی بیند که  حق دیگران را پایمال کند و حتی به آنها ظلم کند. مفاهیمی مثل انفاق و بخشش هم که در دین اسلام مطرح شده در اقتصاد غرب وجود ندارند. در واقع در اقتصاد غربی برای رسیدن به رفاه زندگی دنیایی هیچ منعی وجود ندارد. در حالی که در اقتصاد اسلامی خیلی از موارد ظلم است و فرد اجازه ورود به آنها را ندارد. به همین جهت تعالیم اسلامی سعادت دنیا و آخرت را فراهم می کند. اما اقتصاد غربی سعادت آخرت را در پی ندارد و سعادت دنیایش هم همراه با آسایش و آرامش واقعی نیست.

* در سیره و گفتار پیشوایان معصوم، به ویژه حضرت رضا(ع) مفاهیم ناب اسلامی و آنچه برای سعادت انسان در دنیا و آخرت لازم است نمود یافته؛ مهمترین بنیادها و شاخصه های اقتصادی از دیدگاه حضرت رضا(ع) کدامند؟

در سیره و گفتار ائمه معصومین(ع)   به خصوص امام رضا(ع)، مطالب بسیار پرمحتوایی است و خیر دنیا و آخرت و مسیر سعادت به خوبی برای ما ترسیم شده است. حضرت رضا(ع)  با هجرت به خراسان در واقع تمدن رضوی را بنیان نهادند. ایشان در مناظرات و گفتگوهای علمی که پیش می آمد و مکاتبات و نامه هایی که دارند به مباحث مهم اقتصادی، اجتماعی و... اشاره کرده اند.

تعالیم و شاخصه های اقتصاد اسلامی از دیدگاه امام رضا(ع) را می توانیم از چند بعد مورد بررسی قرار دهیم. نخستین تعلیم اقتصادی که از فرمایش آن حضرت به دست می آید این است که آن حضرت افراد را از تنبلی، سستی، فقر و تهیدستی نهی فراوان کرده اند؛ از یک سو نسبت به این ها هشدار جدی داده اند و از سوی دیگر فقر را سرچشمه بسیاری از لغزش ها و کوتاهی ها و تبهکاری ها دانسته اند. زیرا ریشه بسیاری از مشکلات اجتماعی، به مسائل اقتصادی و فقر در زندگی فردی و خانوادگی افراد برمی گردد. این جمله از ائمه(ع) معروف است که "کاد الفقر ان یکون کفرا" نزدیک است که فقر به کفر منجر شود. یعنی فقر انسان را به مسیر کفر می کشاند. انسان ضعیف وقتی ایمان ضعیف دارد ممکن است وقتی دچار فقر شود هر خطا و خیانتی را بکند. آغاز لغزش های و خیانت های بزرگ چه بسا از فقر شروع شده باشند. انحراف یک امر تدریجی است یعنی انسان ذره ذره وقتی برای حل مسائل دنیوی لغزش دارد به تدریج خطاهای بزرگ می کند.

دومین محوری که از فرمایشات امام رضا(ع)  به دست می آید این است که ایشان روحیه کار و کوشش را البته تا جایی که در توان انسان هست، مورد تاکید قرار داده اند. آن حضرت برای دستیابی به زندگی دنیایی توصیه های جدی کرده اند و سختی ها را مانع حرکت و کوشش انسان ندانسته اند. بلکه تاکید کرده اند که انسان در برنامه شبانه روز ضمن اینکه به طاعات، توسل و توکل به خدا اتکا دارد کار و کوشش را هم انجام بدهد.

ما باید سیره عملی ائمه(ع) و روحیه کار و کوشش را از آنها بیاموزیم؛ آن بزرگوران برای گذران زندگی خود، کار و کوشش، کشاورزی، باغبانی و گاهی چوپانی می کردند. یعنی تا جایی که شرایط جامعه اجازه فعالیت به آنها می داد و در حبس نبودند خودشان کار و کوشش می کردند. انسانی که انرژی کار ندارد دیر از خواب بیدار می شود و دیر به سر کار می رود و کار را با کیفیت انجام نمی دهد معلوم است که در زندگی دچار رکود و مشکل می شود. در گزارشی از امام رضا(ع) آمده است که احمد بن ابی النصر بزنطی می گوید:  در خدمت حضرت بودم به ایشان عرض کردم کوفه به من نمی سازد و زندگی برایم با سختی و مشکلات خانوادگی و مسائل دنیایی فراوانی دارد. در حالیکه زندگی ما در بغداد خوب بود و در آنجا روزی بر مردم گشاده بود. حضرت فرمودند: چرا از کوفه هجرت نمی کنی تا در بغداد شرایط کار و کوشش بیشتر و زندگی بهتری داشته باشی. چراکه امسال سال آشفته ای است و مردمان را چاره ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست پس طلب و کوشش را برای رزق و روزی از دست مده. این مثال خیلی خوبی است که حضرت حتی به فردی که در منطقه ای است که شرایطش خوب نیست توصیه می کنند که به شهر دیگری برود. این روایت نشان می دهد  که آن حضرت بر اینکه افراد روی زندگی خودشان مدیریت و تدبیر داشته باشند تا بتوانند زندگی خود را از نظر اقتصادی اداره کنند و وابسته دیگران نباشند تاکید جدی دارند.

امام رضا(ع) در جای دیگر درباره کار و کوش و مسائل اقتصادی می فرمایند: کسی که با کار و کوشش و تلاش و برنامه ریزی زندگی خودش را تامین می کند و خانواده اش را اداره می کند و دست نیاز به روی کسی بلند نمی کند پاداشش از کسی که در راه خدا جهاد میکند بیشتر و بزرگتر است. در اینجا تعبیر اعلم آمده و نشان می دهد که همانگونه که جهاد در راه خدا، کشور را از هجوم دشمنان حفظ می کند، کار و کوشش هم خانواده را حفظ می کند و آن را در سامان مناسبی قرار می دهد. در واقع حضرت روی این تکیه دارند که انسان همچنان که جسمش نیاز به کار و کوشش دارد روح، فرهنگ و معنویت او هم منوط به این است که کار و کوشش بکند. در واقع کار و کوشش را بسیار می ستایند و افراد را از تنبلی باز می دارند.

* همانطور که اشاره فرمودید حضرت رضا(ع) تهیدستی و فقر از نکوهش کرده اند. چه تفاوتی میان دوری از فقر و ساده زیستی وجود دارد؟

** پرهیز از فقر که در کلام حضرت مطرح شده جزو بنیان های اقصاد رضوی است و با ساده زیستی و دوری از تجمل‌گرایی تفاوت زیادی دارد. اتفاقا ساده زیستی یکی از نکات مورد تأکید در سبک زندگی رضوی است، در واقع آن حضرت تلاش فراوان کرده اند که افراد را از کم کاری و سستی که گاهی به معنای زهد نادرستی که در جامعه آن زمان بوده و در جامعه امروز هم هست نهی کنند. زهدی که برخی فکر می کنند سعادت آخرت در این است که در گوشه ای باشند و کار و کسب کمتری داشته باشند و به حداقل ها اکتفا کنند و با سختی زندگی را بگذرانند. در حدیثی از قول امام هشتم(ع) آمده است: المسکنة مفتاح البووس. این تعریف، تعبیر بسیار لطیفی است. یعنی بینوایی و فقر، کلید بیچارگی ها و سختی هاست و نشان می دهد که آن حضرت به این مساله که گاهی عده ای دین را مساوی زهد می دانستند و به زهد تبلیغ می کردند را نمی پذیرد و در مقابل به کار و تلاش تاکید می کردند و داشتن رفاه در زندگی را حق همه افراد جامعه می دانستند.

با این توضیحات، در نگاه امام رضا(ع) داشتن مال و دارایی و وضعیت خوب اقتصادی نه تنها مذموم نیست بلکه امری پسندیده به شمار می آید. اینجا پرسش مهمی مطرح می شود که حد این ثروت تا کجاست و داشتن دارایی برای افراد جامعه چه تکالیفی را ایجاد می کند؟

*سوال بسیار خوبی است. حضرت رضا(ع) توصیه دارند که  «حسب المرء ماله» یعنی شرافت یک انسان به ثروتش هست که البته مقصود ایشان ثروت حلال هست. یک انسان باید چنانکه به فکر مسائل دینی اش هست به فکر مسائل دنیایی اش هم باشد. به همین جهت از فرمایش امام رضا(ع) چنین استنباط می شود که مال و ثروت ذاتا بد نیست. بلکه اگر انسان مالش را جمع آوری و اندوخته کند و از آن استفاده صحیح نکند بد است و الا اصالت و شرافت یک خانواده در مرحله اول منوط به برخورداری از رفاه در زندگی دنیا است. داشتن امکانات خوب در فرهنگ اسلام بد نیست به ویژه اینکه استفاده صحیح از آنها انجام شود.

ضمن اینکه فرمایشات حضرت؛ درباره هشدار از تنبلی و توصیه به کار و کوشش، همه در سایه این است که وقتی انسان کار و کوشش کرد و ثروت و اموالی به دست آورد به گونه ای باشد که حقوق دیگران را بدهد و اگر مالیات و وجوهات شرعی به آن تعلق می گیرد، بپردازد. سهم فقرا را بدهد. تا نه تنها خودش از فقر نجات پیدا کند و روی پای خودش بایستد بلکه جامعه را هم نهایتا در مسیر صحیح قرار دهد.

آن حضرت در حدیثی دیگر می فرمایند: انسانی که کار و کوشش می کند باید حواسش باشد که از ثروت هایی که او را از راه خدا دور می کند بپرهیزد. در فرمایشی از حضرت که در کتاب مصباح المتهجد آمده می خوانیم: خدایا من از تو می خواهم، بهترین زندگی و معیشتی را که بتوانم همه حاجت های دنیایی خودم را برآورده کنم. این دعا تعبیر بسیار زیبایی است. البته حضرت در قالب این دعا دارند به ما راه و رسم زندگی دنیایی را یاد می دهند و بعد می فرمایند: من به گونه ای زندگی دنیایی، اقتصاد و اشتغالم را برآورده کنم که به واسطه آن بتوانم حتی حیات آخرتم را سامان بدهم. نه تنها دنیای من سامان پیدا کند و من روی پای خودم بایستم بلکه بدین جهت آخرت را هم تامین کنم. بعد می فرمایند: خدایا آنقدر در دنیا زندگی خوب به من بده که به اتراف یعنی رفاه زدگی و رفاه طلبی و از خدا دور شدن، گرفتار نشوم. زیرا اگر خیلی هم ثروت دنیایی پیدا کنم ممکن است سبب طغیان من بشود. یا در دنیا آنقدربه زحمت نیفتم که سبب دشواری زندگی و حتی شقاوت و بدبختی من بشود. بعد می فرمایند: خدایا برای من وسعت رزق قرار بده و حلال رزقت را بر من زیاد کن.

* پس با توجه به فرمایشات و رهنمودهای ارزشمند حضرت رضا(ع)، بین اقتصاد و رعایت اعتدال در زندگی ارتباط نزدیکی وجود دارد.

بله کاملا؛ اتفاقا یکی از تاکیدات آن حضرت در بحث اقتصاد، رعایت اعتدال است. واژه اقتصاد هم از قصد می آید که به معنای میانه روی است. یعنی انسان بتواند بین درآمدها و مخارج خود عاقلانه تدبیر کند. در روایتی آمده است: یکی از یاران امام رضا(ع) خدمت حضرت می رسد و از ایشان در مورد چگونگی تامین مخارج خانواده جویا می شود. حضرت می فرمایند: مخارج خانواده حد وسط است میان دو روش ناپسند. راوی می گوید خدمت حضرت عرض کردم فدایت شوم به خدا سوگند نمی دانم این دو روش چیست؟ حضرت فرمودند دو روش ناپسند اسراف و خست است.

اسراف یعنی زیاده روی که اگر کسی به مال و ثروتی دست یافت و شرایط اقتصادی اش بهتر شد از نعمت ها صحیح استفاده نکند. اسراف به معنای استفاده فراوان نیست بلکه استفاده بی مورد است. ممکن است فردی نعمت و ثروت فراوانی دارد و آن را در اختیار دیگران قرار دهد. این اسراف نیست. اسراف یعنی نعمت ها را بی مورد استفاده کند. اگر هر نعمتی در جای خودش برای نیازمندان و حتی اعضای خانواده  استفاده شود اسراف نیست.

کفه دیگر این ترازو خست است. خست همان بخل و سختگیری های بیش از حد است. گاهی فردی می تواند برای خانواده اش زندگی خوبی فراهم کند ولی نگران آینده است و برای آنها هزینه نمی کند. از دیدگاه امام رضا(ع) تصرفات هر شخصی در ثروت و مال خودش و آن چیزی که خدا رزق و روزی کرده محدود است و اینگونه  نیست که افراد هر طور بخواهند از مالشان استفاده کنند.

بنابراین انسان باید میانه روی کند. حقیقت این است که وقتی فرد می تواند ادعای ایمان کند که اول بتواند اقتصاد خودش را خوب تامین کند البته با تدبیر و فکر و کار و کوشش. امام رضا(ع)، همواره انسان را به یک اقتصاد مناسب توصیه کرده تا بتواند در سایه یک زندگی دنیایی خوب به فکر عبادت و آخرت هم باشد چون وقتی انسان بیش از حد به دنیای خودش مشغول شد آرام آرام از خدا غافل می شود. بنابراین دنیا باید در یک حد مطلوب سرپا باشد، زندگی، کار و شغل، تا بعد بتواند در سایه آرامشی که پیدا می کند به فکر عبادت و قیامت و مراحل پایانی خود باشد.

شاید باید از برخی از خانواده ها که دچار آسیب اقتصادی شدند ابتدا از خودشان شروع کنند چه کوتاهی هایی کردند. کجا کم کاری کردند و بی تدبیر وارد یک مساله شدند و این بی تدبیرهای و کارهایی که بدون مشورت انجام شده انسان را دچار سختی می کند. گاهی بلند پروازی ها انسان را از نظر اقتصادی دچار آسیب می کند. خیلی از کسانی که دچار شکست های اقتصادی می شوند به خاطر این است که رعایت قوانین و حلال و حرام را نمی کنند. حتی باز یک نکته درباره سرمایه گذاری ها در فرمایش حضرت هست که می فرمایند: وقتی انسان طعام یک سالش را تامین کرد احساس سبکی می کند. این نشان می دهد که انسان باید از قبل به فکر هزینه سالانه خود باشد و آینده نگری کند. بعد می فرمایند: اگر انسان طعام سالش را تامین نکرده باید پرهیز کند که مالش را در جای دیگر هزینه کند. امروز هم برخی افراد در بورس و جاهای دیگر بدون تدبیر سرمایه گذاری می کنند و این سرمایه گذاری گاهی شرایط زندگی دنیایی شان را در خطر قرار می دهد و اقتصادشان آسیب می بیند و زندگی عادی شان به زحمت می افتد. این بی تدبیری است. و حضرت بی تدبیری را نمی پسندند. اصلا تعبیر اقتصاد یعنی پرهیز از زیاده روی در اداره زندگی.

*بنابراین معضلات اقتصادی جامعه در درجه اول نتیجه بی تدبیری افراد جامعه است. اما نقش حاکمان جامعه در حل آسیب های اقتصادی چیست؟

بخش عمده معضلات جامعه از فرد شروع می شود. بنابر فرمایش حضرت رضا(ع)، مشکلات اقتصادی در درجه اول نتیجه بی تدبیری انسان است و اینها به تدریج در جامعه ظهور پیدا می کند. در واقع  بخش زیادی از بی عدالتی ها، نابسامانی ها و بی تدبیری ها و محرومیت ها را می توان به اقتصاد درون خانواده مرتبط کرد.  البته این به معنای این نیست که حاکمان جامعه مسئولیت ندارند. آنها هم مسوولیت سنگینی از نظر ادراه اقتصاد کشور وبرقراری عدالت اجتماعی و اقتصادی بر عهده دارند و تلاش آنها می تواند جامعه را به سمت صحیح هدایت کند. حضرت رضا(ع) در روایتی کوتاه، عدالت اجتماعی را عامل پایداری اقتصاد بر می شمرند و می فرمایند: «به کار بستن دادگری و نیکوکاری عامل پایداری نعمتهاست».

باز در این مورد جا دارد به کتاب «صحیفه رضویه جامعه» که مجموعه دعاهای ارزشمند امام رضا(ع) است اشاره کنم که در آنها حضرت در قالب مناجات و دعا رهنمودهای ارزشمندی را بیان می کنند. ایشان در دعاهای خود از یک سو به آینده نگری افراد و جستجوی رزق حلال تاکید دارند و از سوی دیگر از حاکمان جامعه می خواهند که معضلات اقتصادی جامعه را برطرف نمایند. و تاکید دارند که  مبادا حکومت کوتاهی کند و مسیری را طی کند که افراد در زندگی اقتصادی دچار مشکل شوند بلکه حکومت هم وظایفی را دارند که از طرفی زمینه های رشد اقتصادی را فراهم کنند و از طرفی هم نگذارند جامعه به سمت غنای جمع اندکی برود که سرمایه داری رشد کند و اقتصاد مردم دچار کوتاهی شود.

*مفهوم اقتصاد مقاومتی که مقام معظم رهبری به آن تاکید بسیاری دارند با توجه به سیره و گفتار حضرت رضا(ع) چطور محقق می شود؟

در چند سال اخیر مقام معظم رهبری به تولید و شکوفایی اقتصادی و همت مضاعف در کار تاکید دارند. پویایی، کارآمدی و توسعه اقتصادی، به درآمد حلال و مصرف مشروع و مناسب آن وابسته است. امام رضا(ع) فرموده‌اند: خداوند سروصدا، ضایع‌کردن مال، خواهش بسیار و زیادی درخواست را دشمن دارد. در این حدیث‌رضوی سه‌مانع اقتصاد مقاومتی سودمند و پایدار بیان شده است. تلف‌کردن مال، نابودی ثروت، بی‌ارزش‌ و ضایع‌کردن مال در تعارض با اقتصاد مقاومتی است. مدیران اقتصادی باید ثروت و سرمایه ملی را به وسواس و دقت فراوان براساس ارزش‌ها در اولویت‌های منطقی و معقول هزینه کنند. تدبیر اقتصادی برای مصرف اموال ملی و هزینه‌کردن از بیت‌المال و ثروت عمومی از اصول اقتصادی مقاومتی است. باید جلوی تبعیض و بی‌عدالتی و اسراف و تبذیر را گرفت.

خانواده ها هم باید بنابر توصیه های حضرت که پیش از این بیان شد، اقتصاد زندگی شان را خوب تامین کنند و این اگر تامین شد عملا اقتصاد جامعه که اقتصاد مقاومتی هست و مقام معظم رهبری به آن تاکید دارند تقویت می شود. اقتصاد مقاومتی با تولید، کار و کوشش و فعالیت محقق می شود. یعنی اگر انسانی در راه زندگی خانواده اش حتی رنج و سختی بکشد برای او عزت و شکوه می آورد. خدا نخواسته انسان مومن دست نیاز به سوی دیگری دراز کند. امام رضا(ع)، فراوان به مساله اشتغال و اقتصاد تاکید دارند و این روحیه کار و کوشش را هموراه مورد توجه قرار دادند.

بنابر رهنمودهای امام رضا(ع)، اغنیا و ثروتمندان جامعه در برابر فقرا و تهیدستان چه وظایفی دارند؟

یکی از وظایف مهم ثروتمندان گره گشایی مالی از نیازمندان است. امام رضا(ع) یکی از فلسفه های مهم زکات در اسلام را رسیدگی به کار نیازمندان می دانند. ضمن اینکه پرداخت زکات، موجب رحمت و برکات مال زکات دهنده  و افزایش روحیه مهربانی و عطوفت در جامعه می شود. بنابر فرمایش آن حضرت، خداوند بر دوش ثروتمندان مسوولیتی گذاشته که حالا که خدا به آنها مال و ثروت داده باید نیازمندان جامعه را مورد توجه قرار دهند و انفاق و بخشیدن را یک عمل حسنه تعبیر کرده اند.

با توجه به آنچه بیان شد در اقتصاد رضوی بین اقتصاد و اخلاق پیوند مستحکمی وجود دارد.

بله. به نکته بسیار ظریفی اشاره کردید. در اسلام فراوان آمده که انسان باید اقتصادش را در سایه جهان آخرتش تامین کند. یعنی دنیا مزرعه جهان آخرت است. تعبیر «اللهم اوسع رزقا حلالا» اشاره به این دارد که ما در کسب رزق حلال باید به اخلاق هم توجه کنیم. هم در دستاوردهای درآمد هم در هزینه کردن درآمد و هم در برآوردن نیازهای خانواده اخلاق مهم است. اینکه مقام معظم رهبری به کمکهای مومنانه تاکید داشتند هم همان فرمایشات ائمه است که هم به دست آوردن ثروت با اخلاق باشد و هم هزینه کردن آن. اخلاق یعنی وجدان دینی. در روایت داریم که اگر انسان ببیند در همسایگی اش انسان نیازمندی هست وظیفه اش این است که کمک کند. این کمک های مومنانه در مرحله ای جامعه را مورد توجه قرار می دهد و زندگی مردم را بهبود می بخشد.

در پایان اگر نکته ای ناگفته مانده بفرمایید.

من به خوانندگان عزیز توصیه می کنم که حتما کتاب ارزشمند «صحیفه رضویه جامعه» که مجموعه دعاهای بسیار گرانقدر حضرت رضا(ع) است و کتاب «عیون اخبار الرضا» که هم سنگ نهج البلاغه است و مجموعه فرمایشات امام رضا(ع) در آن گردآوری شده را مطالعه بفرمایند. این کتاب ها راه سعادت در زندگی دنیا و آخرت را به ما نشان می دهند و با مطالعه عمیق آنها می توانیم در مسیر درست حرکت کنیم.