او در دوره عمر خود در خانه علی(ع) خدمت به فرزندان فاطمه(س) را برگزید و تا پایان عمر در خدمت رسانی به خاندان وحی کوتاهی نکرد. تبلیغ هنری و شعرگویی در رثای شهدای کربلا و امام حسین(ع) آخرین اقدامات او در دفاع از حریم ولایت است.

دکتر فرشته روح افزا؛ معاون فرهنگی اجتماعی زنان در شورایعالی انقلاب فرهنگی، مدیر طرح و برنامه و تدوین سیاست شورای فرهنگی و اجتماعی زنان، پژوهشگر، استاد دانشگاه و دکتری الکترونیک از دانشگاه منچستر انگلستان در گفت و گو با قدس آنلاین از چرایی عظمت معنوی و اجتماعی ام البنین(س) می گوید.

*حضرت ام البنین(س) صاحب چه ویژگی هایی است که در تاریخ و متون دینی ما مورد توجه قرار گرفته است؟

شخصیت حضرت ام البنین(س) دارای ویژگی های منحصر به فردی است که از ابعاد مختلفی باید مورد بررسی قرار گیرد. این بررسی ها علت توجه معصومین و ائمه(ع) به این بانوی صاحب کرامت را روشن می کند.

اولین نکته ای که در مورد شخصیت ام البنین(س) قابل توجه است، لیاقت سرپرستی و مادری فرزندان حضرت زهرا(س) است. بعد از شهادت حضرت فاطمه(س) افتخار خدمت به فرزندان خاندان وحی به ام البنین(س) رسید که نصیب هر زنی نشد.

پیامبر(ص) پس از ارتحال حضرت خدیجه(س) زنان متعددی اختیار کردند. اما هیچ کدام در خانه پیامبر(ص) ساکن نشدند بلکه خود منزل داشتند ونبی الله(ص) به آنها سر می زدند. اما ام البنین(س) این افتخار را یافتند که به منزل علی(ع) وارد شوند و سرپرستی فرزندان فاطمه(س) را عهده دارشوند.  خدمت به دو معصوم(حسنین(ع)) و دختران فاطمه(س) شأنیت و مقامی والا می خواهد که خداوند به ام البنین عطا نمود.

نکته دیگری که درباره ایشان مطرح است، مراعات حال فرزندان فاطمه(س) است؛ کودکانی که در خردسالی یتیم شده بودند و آلام روحی فراوانی را متحمل شده بودند.

ام البنین(س) شرایط روحی این فرزندان را به خوبی درک کرده و در اولین گام از امام علی(ع) خواست تا او را فاطمه خطاب نکنند و ام البنین بنامند تا فرزندان فاطمه(س) از شنیدن نام مادر غصه دار نشوند.

*در بعد سیاسی و اجتماعی چه ویژگی های برای ام البنین(س) قابل تعریف است؟

تربیت فرزندان ولایت مدار و مطیع امام زمانه خود دیگر ویژگی این بانو است، حفظ احترام فرزندان فاطمه(س) روشی است که بعدها در تربیت فرزندان خود نیز در پیش می گیرد. و از آنها می خواهد که در برابر فرزندان فاطمه(س) سر تعظیم فرود آورند و به آنها یادآور می شد که فرزندان فاطمه(س) مسوولیتهای مهمی در جامعه خواهند داشت و مقام امامت را دارا هستند. همه فرزندان او در برابر مقام امامت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) کُرنش داشتند.

مسأله دیگری که در شخصیت ام البنین(س) ملاحظه می شود توجه به دختران فاطمه(س) است به گونه ای که به عنوان نامادری شناخته نمی شود بلکه پناهگاه دختران فاطمه زهرا(س) است. در تاریخ آمده است که وقتی حضرت زینب(س) از کربلا بازگشتند در اولین گام به ام البنین(س) مراجعه کردند و درحالی که بانوی در میانسالی بودند اما درآغوش ام البنین آرام گرفتند. این نشان دهنده این است که ام البنین(س) پناه گاه عاطفی اهلبیت(ع) بود.

این ویژگی حضرت ام البنین در برهه های مختلف تاریخی مشاهده شده، او پشتیبان وپناهگاه اهل بیت(ع) بود و حسنین(ع) را به عنوان امام خود یاد می کرد.

ویژگی دیگری که درباره شخصیت حضرت ام البنین قابل توجه است، دقت نظر و هوشمندی او در بعد سیاسی است. او  دوره امامت 4 امام را درک کرد؛  امام علی(ع)، حسنین(ع) و امام سجاد(ع). درهمه این ادوار او تنها همسر امام و مادر فرزندان علی نبود بلکه یار و همراه امامان زمان خود بود. تبعیت محض از امام و تربیت نسلی ولایتمدار از نگاه والای سیاسی او حکایت می کند.خط سیاسی ام البنین تبعیت و دفاع از ولایت است.

موضع گیری های او در خصوص واقعه کربلا نشان از درایت سیاسی او در دفاع از حریم ولایت دارد. ام البنین(س) بعد از واقعه کربلا رسالت خود را در دفاع از اهل بیت(ع) ادامه داده و در کنار زینب کبری(س) راه حسین(ع) را ادامه می دهد. او بعد از عاشورا قبل از آنکه احوال پسران خود را جویا شود، جویای حال حسین(ع) است و بعد از آن می گوید دیگر به من ام البنین نگویید چون من پسری ندارم. به همین دلیل است که مزار او در بقیع همواره مورد احترام ائمه اطهار(ع) واقع شده است.

* در برخورد با خاندان وحی کدام رفتار حضرت ام البنین قابلیت تحلیل رفتاری دارد؟

در این رابطه نکته ای که باید به آن توجه شود آن است که آموزش های مادرانه ام البنین  به حوزه تربیتی و رفتار در محیط خانه خلاصه نمی شود بلکه آموزش های سیاسی- اجتماعی فرزندان را نیز در برمی گیرد و همانطور که عنوان شد علاوه بر وجوب احترام به فرزندان فاطمه(س) به فرزندان خود ولایتمداری و هم رکابی با امام را آموزش می دهد.

عباس(ع) که سرآمد پسران ام البنین(س) در شجاعت، رشادت و زیبایی بود در برابر خواهرش زینب(س) چون ملازمی بود و او را در برابر دیگران اسکورت می کرد. در تلاطم روزگار آرام بخش خواهر  و همراه و همدمش بود.

اوج ادب و احترام عباس در ماجرای کربلا زمانی روشن می شود که امان نامه شمر را رد می کند، آب نمی خورد تا آب را به خیمه برساند و برای دفاع از حرم برادر تا پای جان مقاومت می کند. تربیت چنین فرزندی به تربیت مادر باز می گردد. اینکه حضرت علی زمانی که تصمیم به ازدواج می گیرد به عقیل می فرماید برای من دخترشجاع انتخاب کن تا فرزندانی شجاع و رشید تربیت کند نگاه به آینده ای است که پیش رو می بیند.

  انتخاب همسر و تربیت فرزند در زندگی امام علی(ع) صرفا یک اتفاق ساده زندگی نیست بلکه  از نقش کلیدی و حساس زن و مادر در رشد و تعالی یک خانواده پرده بر می دارد.

*یکی از نکاتی که درباره حضرت ام البنین مطرح است عنوان مادرشهید است. چرا نامگذاری مادر شهید به ایشان رسیده است؟

نکته مهمی است. زنان بسیاری از صدر اسلام تاکنون مادر شهید بوده و فرزندانی به بقای مکتب هدیه کرده اند. اما اینکه حضرت ام البنین به عنوان مادرشهید شناخته می شود را باید در نام این بانو جست. او خود را ام البنین نامید. او خود را مادر پسران فاطمه(س) و پسران خود می دانست و تا زمانی که خبر شهادت حسین(ع) را شنید کسی او را جز ام البنین نمی نامید.  ام البنین شهادت فرزندانش در رکاب حسین(ع) را انتخاب کرده بود، همچون سایر مادر شهدا. من معتقدم تا زمانی که زنانی با روحیه ام البنین(س) وجود دارند که شهادت را برای فرزندان خود برمی گزینند درب باغ شهادت بسته نخواهد شد.

*الگو سازی برای بانوان نسل حاضر یکی از دغدغه های مهم سیاستگذاران فرهنگی کشور است. تحلیل شخصیتی مانند ام البنین(س) تا چه اندازه می توانند در رفع این دغدغه مؤثر باشد؟

زنی مانند ام البنین از آن روی که معصوم نیست و به زندگی ما نزدیکتر است، می تواند یک شخصیتی کلیدی برای الگو سازی باشد. وقتی سخن از حضرت فاطمه به عنوان الگوی زنان می شود عده ای بهانه می آورند که فاطمه(س) دارای مقام عصمت است و دست نیافتنی. اما بانویی چون ام البنین که دارای مقام عصمت نیست و با همت خود به این مقام والا دست یافته است. باید بررسی کنیم که ام البنین چه کرد که به مقامی دست یافت که خادمه و سرپرست فرزندان فاطمه(س)، مادر عباس، پناهگاه اهل بیت و حامی ولایت شد. انتخاب صحیح در ازدواج، گذشت از مواهب ظاهری دنیا، پذیرفتن ولایت و تبعیت محض از جایگاه اهل بیت(ع) و هزاران نکته تربیتی و رفتاری در سیره و سبک زندگی ام البنین وجود دارد که کشف، تبیین و بیان آنها به ما کمک می کند تا از این زن تاریخ ساز به عنوان الگویی برای زنان جامعه معاصر یاد کنیم.

متاسفانه پیش از آنکه درباره خط سیاسی و اندیشه تابناک ام البنین(س) سخن گفته شود، از مقام باب الحوائج بودن او سخن گفته شده است، اما بانوان متدین ما باید بدانند که ام البنین برای دست یافتن به این مقام عرفانی و معنوی از چه سدهای سختی در زندگی گذشته و چه فداکاری هایی برای بقای اسلام و ولایت اهل بیت(ع) انجام داده است.

ام البنین برای رسیدن به درک سیاسی به مقام عبودیت و بندگی دست یافت. بانوانی مانند خدیجه، زینب کبری، حضرت سکینه و ام البنین(س) نماد عبودیت و پرچمدار ایثار هستند. این مقام معنوی است که موجب شده معصومین(ع) با آن جایگاه والای الهی به این بانوان احترام ویژه ای بگذارند و از آنان به نیکی یاد کنند.

مقام عبودیت است که از زینب بانویی می سازد که یزید را در خانه و کاخ خودش زمینگیر می کند و مرزهای سیاست اموی را در می نوردد.

به نظر من باید بیش از هر زمان دیگری مقام عبودیت این بانوان تاریخ ساز و سپس مراحل دست یافتن به درک سیاسی و اجتماعی، آموزش های تربیتی و همسرداری برای زنان جامعه تعریف شود.

متاسفانه جامعه زنان از این الگوها فاصله دارند و این مساله متوجه ماست که نتوانسته ایم شخصیت واقعی و تاریخ ساز زنان را تبیین کنیم و اجازه داده ایم فرهنگ غرب زن مسلمان را به گونه ای تعریف کند که گویا زن در اسلام و تعالیم آن جایگاهی ندارد.

رسانه ها نقش تعیین کننده ای درباره معرفی شخصیت حضرت ام البنین(س) دارند. به نظرمن رسانه هایی که دغدغه مند هستند باید با همه قوا به میدان بیایند و چهره هایی مانند ام البنین(س) را برای جامعه بانوان بازتعریف کنند، جامعه زنان ما به این بازتعریف ها نیاز دارد. رسانه ها و هنرمندان ما با توان وتاثیرگذاری که دارند می توانند فاصله ایجاد شده بین بانوان تاثیرگذار اسلام و جامعه زنان را برطرف کنند. پرداختن به این موضوعات باعث می شود که علاوه بر الگو سازی، روشهای درست تربیتی برای خانواده ها تبیین و همچنین جایگاه واقعی زن مسلمان به دور از هیاهوی رسانه ای غرب تعریف شود.

به عنوان پژوهشگر حوزه زنان می گویم که در حوزه زنان کم کاری شده است، آنچه پرداخته شده است نگجاه به یک بعد از زندگی زن است. آن اندازه که درباره اشتغال و اقتصاد گفته ایم درباره مادرانگی و همسری، عبودیت و بندگی زن مسلمان و میزان اثرگذاری اش در جامعه نگفته ایم.