دوست داری ساعت‌ها بنشینی و به آن‌ها خیره شوی. در حرم رضوی، فرقی نمی‌کند رویت را به کدام طرف بگردانی، نقش عاشقی همه جا هست. اما خب، این ترسیم‌های عاشقانه و معماری‌های پرجلوه نگهداری می‌خواهد. همین خانه‌ها و آپارتمان‌های نیم وجبی خودمان را اگر مراقب نباشیم و در تعمیر و ترمیمش نکوشیم، ظرف چند سال رو به خرابی می‌گذارد و بعد از چند دهه، الفاتحه! باید حواسمان باشد که اگر زیبایی‌های معماری حرم ماندگار شده، فقط از حُسن سلیقه بانی و معمار اولیه نیست؛ باید یک «دستت درد نکند» پر و پیمان به کسی گفت که همت کرده و این بناها را حفاظت کرده و هر وقت نیاز بوده، در تعمیر آن کوشیده‌است. نباید از یاد ببریم که طی قرن‌های متمادی، حرم مطهر از هجوم‌هایی مانند هجوم ازبک‌ها و حوادثی طبیعی مانند زلزله سال ۱۰۸۴ق/۱۰۵۲ش عبور کرده‌است و آنچه امروز می‌بینیم به همت بانیان مرمت و تعمیر و صاحبان هنر و معماران عاشقی بقا یافته‌است که به واقع، همه مدیون آن‌ها هستیم. امروز می‌خواهم برایتان از تاریخ این تعمیرها بگویم. بله ... تعجب نکنید، تعمیرات حرم رضوی هم برای خودش تاریخچه دارد.
نخستین شناخته شده‌های تاریخ
آغاز قصه تعمیر در ساختمان‌های اماکن متبرکه، معلوم نیست؛ یعنی سندی نداریم که بگوید این تعمیرات از کی و چگونه شروع شده‌است، ولی به احتمال قریب به یقین، تعمیرات درست چند سال بعد از ساخت نخستین بقعه بر مرقد مطهر ثامن‌الحجج(ع) آغاز شد. از لحاظ استناد، فیض قمی در کتاب «بدر فروزان» آورده‌است که در راهرو دارالسیاده، کتیبه‌ای قرار داشت که زمان تجدید بنای رواق را سال ۷۳۵ق/۷۱۳ش اعلام می‌کرد. این کتیبه، ظاهراً قدیمی‌ترین کتیبه در حرم بوده‌است که زمان تعمیر را نشان می دهد. «خواندمیر» در تاریخ «حبیب السیر» ضمن معرفی سادات شهر مشهد در دوره سلطان حسین بایقرا (از امرای تیموری و سازنده ساختمان‌های جنوبی صحن انقلاب که نامش بر کتیبه پیشانی ایوان جنوبی صحن هم وجود دارد)، از میرغیاث الدین، میرنظام‌الدین و امیرعلاءالملک به عنوان فعالان در «تعمیر مزار مقدس» نام می‌برد؛ بنابراین، حضراتی که نام بردیم، از جمله نخستین تعمیرکنندگان شناخته شده اماکن متبرکه حرم رضوی هستند. البته خودتان خوب می دانید که آخرین آن‌ها نیستند.
نهضت مرمت در دوره صفویه
از دوره صفویه به بعد، اسناد تعمیرات کمی واضح تر و دقیق‌تر است؛ یعنی دست‌اندرکاران تعمیر آن‌قدر سرشان می‌شد که ذکری از این کار در اسناد یا کتیبه‌ها داشته باشند و ما را معطل نگذارند! در این دوره، مشهد شاهد چند مرحله حمله وحشیانه ازبکان بود که یکی از آن‌ها در دهه ۹۹۰ق/۹۶۰ش، قتل، کشتار و تخریب فراوانی در پی داشت. خب این خرابکاری‌ها نیازمند تعمیر بود به ویژه آنکه در حمله عبدالمؤمن‌خان ازبک در سال ۹۹۸ق/ ۹۶۸ش، روکش طلای گنبد مطهر آسیب شدیدی دید و نیازمند ترمیم شد. طبق گزارش اسکندربیگ منشی در «عالم‌آرای عباسی»، شاه عباس دستور تعمیر و ترمیم گنبد و دیگر بخش‌های آسیب‌دیده حرم را صادر کرد و این کار بین سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق انجام گرفت و شرح آن بر کتیبه دور گنبد مطهر ثبت شد. در زمان شاه‌عباس دوم، تعمیرات کلی در مسجد گوهرشاد صورت گرفت؛ یعنی حدود ۲۵۰ سال پس از افتتاح آن، مسجد نیازمند تعمیر کلی شد. اما در سال ۱۰۸۴ق/۱۰۵۲ش زلزله‌ای مهیب در مشهد اتفاق افتاد که سبب کشتار فراوان شد و به بخش‌هایی از حرم مطهر آسیب زد. آسیب‌های این زلزله، طی پنج سال و در عهد شاه سلیمان صفوی ترمیم شد.
ترمیم خرابکاری‌های عادلشاه افشار
در دوره افشاریه، یعنی دوران حکومت نادرشاه هم، تعمیرات کلی متعددی در حرم مطهر انجام گرفت. از جمله اینکه ایوان جنوبی صحن انقلاب در سال ۱۱۴۵ق/۱۱۱۱ش تعمیر اساسی شد و داخل آن را طلاکاری کردند. روند تعمیرات در دوره قاجار هم تداوم پیدا کرد. میرزا موسی‌خان فراهانی، نخستین متولی این دوره، خرابی‌هایی را که در زمان جانشینان نادر، مانند عادلشاه و به سبب زیاده‌روی و خون ریزی آن‌ها در شهر مشهد اتفاق افتاده بود، تعمیر کرد. ظاهراً حجم خرابی‌ها خیلی بوده، چون در اسناد و کتیبه‌ها، به تعمیراتی اشاره شده است که تقریباً تمام حرم و اماکن متبرکه را در بر می‌گرفت. پس از ساخته شدن صحن نو(آزادی) در دوره فتحعلی‌شاه قاجار، این صحن نیز به مجموعه اماکنی که گاه نیازمند تعمیر بودند پیوست؛ از آن جمله در دوره ناصرالدین‌شاه، کف این صحن با دستور میرزافضل‌الله وزیر نظام تعمیر و ایوانش هم با فرمان ناصرالدین‌شاه طلاکاری شد.
به توپ بستن حرم مطهر
یکی از تلخ‌ترین وقایع تاریخ معاصر در مشهد رضوی، واقعه به توپ بستن این مکان مقدس در سال ۱۳۳۰ق به دست نیروهای روسیه تزاری است اینکه چرا این اتفاق غم‌انگیز رقم خورد، موضوعی است که باید سر فرصت درباره آن صحبت کرد؛ اما خسارت‌هایی که به حرم رضوی و اماکن متبرکه وارد آمد، بسیار سنگین بود. گلوله‌های توپ شرپنل و گرناد ، به دیواره گنبد طلا هم برخورد کرد و خسارت زیادی به بار آورد. افزون بر این، گنبد مسجد گوهرشاد نیز آسیب جدی دید و نیازمند تعمیر اساسی شد. طبق برآورد، مبلغ ۳۰ هزار تومان، به نرخ سال ۱۲۹۱ش یعنی حدود ۱۰۸ سال پیش، به تأسیسات ساختمانی حرم مطهر آسیب وارد شده‌بود. بر اساس گزارش احتشام کاویان، میرزاحسین نیرالدوله؛ حاکم خراسان، مرتضی‌قلی طباطبایی نائینی؛ متولی وقت و میرزامحمدعلی رضوی؛ قائم‌مقام متولی، مخارج تعمیر را فراهم کردند. همزمان، حاج‌عباس معمارباشی تعمیر بناها و میرزاطاهر رضوی، تعمیر کاشی‌ها و کتیبه‌ها را برعهده گرفتند.
برداشتن و تعمیر گنبد مسجد گوهرشاد
یکی از مشهورترین تعمیرهایی که در حرم مطهر در چند دهه اخیر اتفاق افتاد، تعمیر کلی گنبد مسجد گوهرشاد بود؛ این گنبد پیش از آن در حمله روس‌ها و یکی دو زلزله شدید، تَرَک‌های زیادی برداشت و اصل بنا، دیگر تحمل و دوام لازم را نداشت. به همین دلیل در سال ۱۳۳۹ش با همت متولی وقت مسجد و طراحی و نظارت مهندس آفرنده، تمام آجرهای لعابدار سقف، با دقت فراوان و شماره‌گذاری دقیق، برداشته شد و پس از بازسازی با بتن، دوباره آن آجرها را سر جایشان قرار دادند. داخل گنبد نیز، بر اساس نقاشی‌های دوره تیموری و مطابق با طرح قدیمی آن، باردیگر نقاشی شد و در پی آن، کف آجری ایوان مقصوره، محل قرار گرفتن گنبد را، سنگ مرمر کردند و کاشی‌های دور گنبد نیز که به شدت فرسوده‌شده بود، دوباره ساخته و در محل قبلی نصب شد.
این تعمیرات، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار افزایش بسیار گسترده اماکن متبرکه ادامه یافته است و امروزه، بیش از هر زمان دیگری، موضوع ترمیم و حفاظت از بناهای تاریخی حرم مطهر، مورد توجه مسئولان قرار دارد.
نظر شما