منبر صاحب‌الزمانی اما در حافظه تاریخی خود اتفاقات زیادی را نگهداری می‌کند؛ یکی از آن‌ها همین واقعه ۲۱ تیر ۱۳۱۴ است؛ واقعه مسجد گوهرشاد و هجوم مأموران رضاشاه به مردم متحصن در مسجد. در آن واقعه، شیخ بهلول بر فراز همین منبر برای مردم سخنرانی می‌کرد. اصلاً بگذارید راحتتان کنم؛ مسجد گوهرشاد در تاریخ مشهد، همیشه نقطه ثقل قیام‌ها و اعتراض‌های مردمی بوده است و این منبر، نقطه ثقل آن اعتراض‌های درونِ مسجد. 

منبر ساختن بدون میخ آهنی!

جنس چوب منبر از چوب درخت گردو و گلابی است؛ البته من چوب‌شناس نیستم، اما اهل فن می‌گویند دوام و استحکام چوب گردو و انعطاف چوب درخت گلابی، بیشتر از بقیه چوب‌هاست و به همین دلیل در ساخت چیزهایی که نیاز به استحکام و انعطاف دارد، از این نوع چوب‌ها استفاده می‌کنند. خب! این انتخاب، انتخاب خوبی بوده؛ دلیلش هم دوام منبر تا امروز است؛ هر چند که در طول تاریخ دراز عمرش، دو، سه باری طعم ترمیم اساسی را چشیده و مشبک‌کاری روی بدنه و درِ پایین منبر، فوق‌العاده و اعجاب‌آور است؛ این منبر ۵/۷متری با ۱۴ پله‌ای که برایش ساخته‌اند، در ابتدا بدون میخ آهنی بود و در آن صرفاً از میخ چوبی استفاده کرده‌ بودند. اگر میخی روی آن دیدید، مربوط به تعمیرات در دوره‌های بعد است. شکل و شمایل منبر را برخی از مورخان و کارشناسان شبیه منبرهایی می‌دانند که در گذشته‌های دور و شاید معاصرِ ساختِ همین منبر صاحب‌الزمانی، در مسجدالاقصی و مسجد خلیل‌الرحمن(حرم مطهر حضرت ابراهیم(ع) در فلسطین) ساخته شده بود؛ حالا اینکه الگوی ساخت از آن خطه بوده یا نه، درباره‌اش صحبت می‌کنیم.

تاریخ یک منبر تاریخی

درباره سال ساخت منبر صاحب‌الزمانی اختلاف‌نظر است؛ برخی از پژوهشگران متأخر فکر می‌کنند منبر کاردست و هنر استاد محمد خراسانی است و زمان ساختش۱۳۰۳ خورشیدی . باید عرض کنم چنین نیست. سازنده منبر، طبق کتیبه جلو پله اول، بنده خدایی به نام «سلطان‌حسن‌بن نجارکرمانی» بوده ‌است. مرحوم استاد محمد خراسانی در سالی که ذکر کردیم، منبری به نام «منبر عسگری» ساخته بود که البته آن را هم در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار داده ‌بودند. برخی دیگر از مورخان دقت بیشتری به خرج داده‌اند و قدمت منبر را مربوط به دوره صفویه و حتی قرن نهم هجری و همزمان با ساخت مسجد در دوره تیموری دانسته‌اند. اگر حَمل بر دخالت در کار اهل فن نشود، به نظر می‌رسد که نظر مربوط به قرن نُهُم درست‌تر باشد؛ چرا؟ یک دلیل اینکه بعید است مسجدی به این عظمت را بدون منبر درست و حسابی و نفیس ساخته باشند؛ اصلاً چنین مسجدی بدون این منبر، یک چیزی کم دارد. دلیل دیگر اینکه برخی کارشناسان هنری، این منبر را شبیه منبر مسجد جامع نائین و مسجد جامع گرگان می‌دانند که اولی در سال ۷۱۱ق/۶۹۰ش و در دوره ایلخانی و دومی در سال ۸۵۹ق/۸۳۴ش و در دوره تیموری ساخته شده ‌است. این شباهت نمی‌تواند اتفاقی باشد؛ به هر حال در هر دوره‌ای، یک سبک هنری رایج بوده است و هنرمندان هم به آن اقبال نشان می‌دهند. با این حال، برخی نمادهای روی آن مانند گل‌های شاه‌عباسی نشان می‌دهد اگر ادعای ما درباره تاریخ منبر درست باشد، دست‌کم در دوره‌های بعد، کارهای هنری روی آن انجام گرفته ‌است؛ والله اعلم. منبر صاحب‌الزمانی طی دوران حیاتش شاهد تعمیر و مرمت‌های زیادی بوده و به نظر می‌رسد طی ۸۰- ۷۰ سال اخیر هم، از آن استفاده نکرده‌ باشند؛ اما بالاخره چوب است و خطرات ناشی از حمله موریانه‌ها؛ باید حواس متولی مسجد و مسئولان نگهداری به این چیزها باشد. ظاهراً آخرین تعمیر اساسی منبر، در سال ۱۳۲۵ش آغاز شد و پنج سال و نیم طول کشید. طی این مدت استاد حیدر نیکنام‌گلپایگانی سنگ‌تمام گذاشت و همه داشته‌های هنری خود را به پای منبر ریخت و بخشی از تاج منبر را که در اثر گذشت زمان دچار فرسودگی شده ‌بود، ترمیم و برای استحکام آن، از میخ آهنی استفاده کرد. مدتی پس از این اقدام، با نظر متولی وقت مسجد گوهرشاد، دور منبر میله‌های آهنی کشیدند تا عموم به آن دسترسی نداشته‌ باشند و به این ترتیب، از فرسایش تاحد زیادی مصون بماند؛ اطراف آن را هم برای حفاظت بیشتر، شیشه‌های ضخیم کار گذاشتند. امروزه منبر صاحب‌الزمانی در یک محفظه عالی شیشه‌ای نگهداری می‌شود.

ریشه‌های یک نام

برخی می‌خواهند بدانند چرا اسم منبر، صاحب‌الزمانی است؟ واقعاً کسی نمی‌داند از چه زمانی این اعتقاد در بین مردم باب شد که چنین نامی را به منبر بدهند. پدران ما همان روایتی را نقل می‌کنند که جهانگردان دوره قاجار نقل کرده‌اند؛ اینکه مردم معتقد بودند حضرت حجت(عج) پس از ظهور و تشریف آوردن به مشهد، بر فراز این منبر قرار می‌گیرند و سخنرانی می‌کنند. این یک روایت عامیانه است و پشتوانه تاریخی و روایی ندارد و گزارش‌های مربوط به آن، از اوایل دوره قاجاریه در دست است. شاید اطلاق این نام، ریشه در ارادتی دارد که محبان اهل‌بیت(ع) به امام غایب خود دارند؛ ارادتی که موجب می‌شود در هر مکانی و به هر مناسبتی، از او یاد کنند و مهری را که بر دل دارند، به زبان بیاورند.