کافی است یک بار در گوشه‌ای بنشینید و با دقت، آمد و شد زائران را به حرم مطهر نظاره کنید، تا آنچه را عرض می‌کنم، ببینید. در این بین، برخی از احترام‌ها و آداب، میراث و یادگار عالمان و عارفان نامدار هستند؛ یعنی مردم از آن‌ها آموخته‌اند که چگونه ارادت قلبی خود را به ولی خدا ابراز کنند.

 یکی از این آداب، ورود به روضه مقدسه از در شرقی صحن نو(آزادی) است؛ سنت و رفتاری قدیمی که موجب شده نام این دروازه صحن را «باب السلام» بگذارند. اگر اهل مشهد یا زائری باشید که مدتی طولانی را در این شهر سپری کرده‌اید و توفیق زیارت شبانه نصیبتان شده ‌باشد و در صحن نو، با آن نورپردازی و فضای معنوی‌اش، اوقاتی را به طور منظم به عبادت و کسب فیض معنوی گذرانده باشید، حتماً نگاهتان به چهره عالمان و مراجع نامداری افتاده ‌است که بی‌توجه به همهمه اغیار، از باب‌السلام وارد می‌شوند آداب زیارت را به جا می‌آورند و سپس وارد روضه منوره می‌شوند تا به فیض زیارت نائل شوند. راز مقید بودن برای ورود به روضه‌منوره از طریق باب‌السلام و صحن نو، موقعیت مکانی این صحن و دروازه، در پایین پای مبارک است؛ این موقعیت موجب می‌شود که بزرگان ما از باب تکمیل احترام به وجود مقدس ثامن‌الحجج(ع)، مسیر پایین پای حضرت را برای خواندن اذن ورود و سپس کسب توفیق زیارت حریم حرم امام رضا(ع) برگزینند.

 امروز و در این شماره از رواق، می‌خواهم برایتان از تاریخ و معماری شنیدنی و دیدنی دروازه‌ای بگویم که باب عرض ارادت به پیشوای هشتم است و زیبایی‌هایی دارد وصف‌ناشدنی. با من همراه شوید.

ساختن بهشت روی بهشت

چند باری در همین صفحه اشاره کرده‌ام که صحن نو را روی باغی متصل به حرم رضوی و در دوره فتحعلی‌شاه قاجار ساخته‌اند؛ صحنی با بنایی مستطیل شکل به ابعاد ۵/۸۱ در ۵۱ متر که دور تا دور آن، ۵۶ غرفه در دو طبقه طراحی شده ‌است. باب‌السلام در بخش شرقی این صحن و روبه‌روی ایوان طلای ناصری قرار دارد. اگر می‌خواهید درباره ظاهر و ابعاد ایوان شرقی و دروازه آن بدانید، باید بگویم این ایوان بیش از ۲۰ متر ارتفاع دارد و عمق آن یا به عبارتی قُطرش به بیش از ۷ متر می‌رسد؛ یعنی از محلی که به پشت دروازه می‌رسید و دست ارادت بر سینه می‌گذارید، باید بیش از ۷ متر را طی کنید تا پا به حیاط صحن نو بگذارید. تزئینات ایوان واقعاً خیره‌کننده‌ است و باید آن را یکی از زیباترین و چشم‌نوازترین تزئینات در ایوان‌های حرم مطهر بدانیم. کاشی‌های هفت‌رنگ ایوان باب‌السلام از نظر چینش و ظرافت بر دیگر ایوان‌های صحن برتری دارند و این، شاید به آن سبب باشد که سازندگان نیز به موقعیت مکانی دروازه واقف بودند و می‌خواستند جلوه‌ای معنوی و چشم‌نواز را برای زائران ارادتمند به حضرت امام رضا(ع) به وجود آورند.

کتیبه‌هایی که باید خواند

کتیبه پیشانی ایوان از داخل صحن، با خط مرحوم محمدحسین شهیدی مشهدی و در سال ۱۲۲۶ خورشیدی ساخته شده؛ یعنی در دوره حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار و همزمان با طلاپوش کردن ایوان مقابل باب‌السلام، معروف به ایوان ناصری. در کمرکش داخلی ایوان هم کتیبه‌ای به خط شهیدی مشهدی وجود دارد که تاریخ ۱۲۷۱ قمری را روی آن ثبت کرده‌اند و نشان می‌دهد که کار روی دروازه باب‌السلام و تهیه کاشی‌های زیبا و هفت رنگ آن، حدود یک دهه به طول انجامیده است.

نمای بیرونی باب‌السلام هرچند به لحاظ اصالت و شکل، کاملاً منطبق با نمای درونی‌ است، اما در دوره‌های تاریخی بعد، آن را بارها ترمیم کرده‌اند؛ نشان این تغییرات را می‌توان در تاریخ کتیبه‌های بیرونی دید؛ مثلاً کتیبه خط ثلث زرد رنگ آن که دربرگیرنده آیات ۳۶ تا ۳۸ سوره مبارکه نور است، در سال ۱۳۵۱ خورشیدی توسط محمدحسن رضوان تحریر شده یا دو کتیبه ثلث قرآنی دیگر آن را سیدعبدالمهدی در سال۱۳۶۸ نوشته است.

 آیات کتیبه بیرونی باب‌السلام نیز بسیار با دقت و ظرافت انتخاب شده؛ معنای فارسی آن‌ها براساس ترجمه زنده‌یاد مهدی الهی قمشه‌ای به این شرح است: «در خانه‌هایی [که پروردگار] رخصت داده [است] که آنجا رفعت یابد و در آن ذکر نام خدا شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند (۳۶) پاک‌مردانی که هیچ کسب و تجارت آنان را از یاد خدا غافل نگرداند و نماز به‌پا داشته و زکات [به] فقیران دهند و از روزی که دل و دیده‌ها در آن روز حیران و مضطر است ترسان و هراسانند(۳۷) تا خدا در مقابل بهترین اعمال ایشان جزا و ثواب عطا فرماید و از فضل و احسان خویش بر آن‌ها بیفزاید و خدا هر که را خواهد روزی بی‌حد و حساب بخشد(۳۸)».

 به احتمال زیاد، این آیات در نخستین کتیبه‌های ساخته شده برای نمای بیرونی باب‌السلام نیز وجود داشته‌ و در دوره‌های بعد با دست توانمند هنرمندان معاصر ترمیم و بازسازی شده ‌است؛ می‌بینید که قرائت این آیات و توجه به معنای بلند آن، می‌تواند چه حس ناب و معنوی‌ای در وجود هر زائر ارادتمند ایجاد کند و چه خوب است هنگام تشرف برای زیارت مضجع شریف رضوی، با آگاهی از این اطلاعات ریز هنری و تاریخی، فیض معنوی خود را دوچندان کنیم و البته از دعای خیر برای هم فراموش نکنیم.