در این قطعه از بهشت، هر جا پا بگذارید، دلبری کاشی‌ها میزبانتان می‌شود.

 کاشی‌های نقشدار و زیبا، یکی از زیباترین مظاهر تمدن اسلامی ایرانی هستند که در حرم رضوی جلوه‌گری می‌کنند؛ اصلاً می‌شود گفت قابل رؤیت‌ترین هنری است که در این بنای متبرک و باشکوه به چشم می‌آید. زائران به‌خصوص آن‌هایی که از راه دور می‌آیند و می‌روند، بعد از گنبد طلا و ضریح مطهر، حرم را با کاشی‌های رنگارنگ و زیبایش در خاطرشان مجسم می‌کنند. ممکن است گنبدی از طلا یا سقاخانه‌ای زرین را نشود در جای دیگری دید، اما هنر کاشی‌کاری و عظمت آن، در جای‌جای این سرزمین جاری است و زائر دورافتاده از حرم، در نقش‌های هنرمندانه آن، خاطرات روزی را جست‌وجو می‌کند که پا به صحن عتیق گذاشت و زیر لب زمزمه کرد: «السلام علیک یا علی بن موسی‌الرضا(ع)». امروز می‌خواهم برایتان از کاشی‌های حرم رضوی و سرگذشت آن‌ها بگویم؛ از تاریخی که البته مانند خودِ کاشی‌ها لطیف است و جذاب.

یادگاری‌های ۸۵۰ ساله

هنر کاشی‌کاری در ایران سابقه چندهزار ساله دارد و با روح هنردوست ایرانی، درآمیخته ‌است. ورود اسلام به سرزمین ما، موجب بالیدن و شکوفایی این هنر شد و به‌تدریج آثار این شکوفایی در نمای ساختمان‌های مذهبی به‌ویژه محراب مساجد پدیدار شد و در نشان دادن نگاه توحیدی و علقه‌های مذهبی هر دوره، نقشی خاص ایفا کرد. به احتمال زیاد در بنای حرم مطهر امام رضا(ع) هم از حدود هزار سال پیش، استفاده از کاشی البته به صورت محدود، متداول بوده ‌است. قبلاً در همین صفحه از رواق آوردیم که تزئین نمای داخلی حرم رضوی بیشتر با نقاشی انجام می‌شد و کاشی به‌تدریج جای آن را گرفت.

 دلیل این مسئله سخت بودن طراحی و ساخت کاشی‌هایی بود که بتواند با ترکیب رنگ‌های مورد نیاز، جلوه مطلوب هنرمند را به چشم بیننده بکشد. در حال حاضر قدیمی‌ترین کاشی‌های موجود در حرم رضوی، کاشی‌های معروف به «سنجری» است؛ سنجر پسر ملکشاه سلجوقی، بین سال‌های ۴۹۷ تا ۵۳۶ ش. بر بخش عظیمی از فلات ایران حکومت می‌کرد و مقبره او، امروزه در نزدیکی مرو قرار دارد. اگر می‌خواهید این کاشی‌ها را که به آن‌ها عنوان کاشی‌های «زرین‌فام» هم داده‌اند، ببینید، می‌توانید در داخل روضه منوره و در دیوارهای کنار ضریح، نشانی از آن‌ها بیابید. کاشی‌های سنجری حدود ۸۵۰ سال قدمت دارند و نشان می‌دهند که برخلاف نظر برخی مورخان، ساختمان اصلی حرم رضوی در حمله مغول دستخوش تخریب و ویرانی نشده ‌است. از این‌ها که بگذریم، رد و نشانی از کاشی‌کاری دوره ایلخانی را می‌توان در محراب‌های زیبای حرم مطهر دنبال کرد که به امید خدا، در یکی از قسمت‌های رواق به آن‌ها خواهم پرداخت.

عصر شکوفایی هنر کاشی‌کاری

هنر کاشی‌کاری در حرم رضوی، در عصر تیموری وارد دوران شکوفایی خود شد. نمی‌دانم خبر دارید یا نه؟ ولی در دوره دوم عصر تیموری یعنی از زمانی که تیمورلنگ مُرد و دنیا روی آرامش را دید، حکومت فرزندش شاهرخ در هرات، حکومتی توأم با دانش‌دوستی و هنرپروری شد. نزدیک بودن شهر هرات به مشهد از یک سو و ارادت گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ به امام هشتم(ع) از سوی دیگر، موجب گسترش استفاده از مکتب هنری هرات در معماری و تزئینات ساختمان‌های شهر مشهد به‌ویژه حرم رضوی شد. کاشی‌های معرق، زیررنگی و معقلی، حاصل هنر کاشیکاران این دوره است که می‌توان اوج شکوفایی آن‌ها را در بنای مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد و مدرسه دو در دید. این کاشی‌ها بین سال‌های ۸۲۱ تا ۸۴۳ ق. ساخته و نصب شده‌اند.

 در دوره صفویه، همزمان با ساخت و گسترش صحن عتیق به چهار برابر اندازه اولیه، تزئین آن با کاشی هم آغاز شد. البته کاشی‌کاری در ضلع جنوبی صحن و ایوان طلای امروز، در دوره حکومت سلطان حسین بایقرا، از آخرین اُمرای دوره تیموری، آغاز شده ‌بود و کتیبه‌ها و کاشی‌های متعددی از آن دوره، در این بخش از صحن باقی است. از ویژگی‌های کاشی‌کاری دوره صفوی که می‌توان آن را به کمال در صحن عتیق مشاهده کرد، استفاده از کاشی برای تزئین مقرنس‌های ایوان است. کافی است در ایوان ساعت یا نقاره‌خانه، سرتان را بالا بگیرید و از زیبایی‌های چشم‌نواز کاشی‌های تزئینی روی گچبری‌های مقرنس لذت ببرید. کاشی‌هایی با نقش‌های اسلیمی و ختایی؛ نقش‌بندی‌های ترنج و استفاده از پرندگان در این بخش از حرم، یادگار دوره صفوی است. در صحن عتیق می‌توانید کاشی معروف فرم گلدانی را در پایه ایوان ساعت ببینید و از ظرافت و زیبایی آن، حظ ببرید؛ این‌ کاشی حاصل کار هنرمندان عصر صفوی است که در دوره‌های بعد ترمیم شده ‌است.

کاشی‌های امروزی

دوره قاجار با ساخت صحن نو(آزادی) همزمان است به همین دلیل باید این صحن را کلکسیون کاشی‌های عصر قاجار بدانیم. هرچند برخلاف صحن عتیق، کاشی‌های این بخش به مرور زمان دچار تغییر و تبدیل شده‌اند و حتی رنگ و نشانی از سبک وارداتی و کاشی‌سازی غیرایرانی را هم می‌شود در لابه‌لای انبوه کاشی‌های خوشرنگ این صحن دید. به ویژه در ایوان شمالی صحن یا همان «دروازه تلگرافخانه» که کاشی‌هایش تقریباً دست‌نخورده باقی مانده است، می‌توان‌ هنر این دوره را دید. کاشی‌های صحن نو از نوع کاشی‌های هفت‌رنگ هستند که در دوره قاجار با طرح اسلیمی و ختایی سنتی، اما آمیخته با گُل و مرغ و فرنگی‌سازی، ساخته شده‌اند. در دوره معاصر نیز کاشی‌کاری در حرم مطهر با استفاده از سبک‌های جدید و طرح‌های سنتی تداوم یافت و امروزه جلوه‌های جذاب این دوره را می‌توان در صحن‌های جمهوری اسلامی و پیامبر اعظم(ص) دید.