نشریه نیچر، سوم فروردین ماه امسال با انتشار مقاله‌ای با عنوان «مبارزه علیه کارخانه‌های تولید مقاله‌های جعلی که علم ساختگی تولید می‌کنند»، به نقل از «لورا فیشر»؛ سردبیر اجرایی ژورنال «پیشرفت‌ها» وابسته به انجمن سلطنتی شیمی انگلستان، از شباهت‌های بسیار زیاد میان مقاله‌های پژوهشی که به این ژورنال ارائه شده، خبر داد و نوشت: با وجود آنکه وابستگی نویسندگان آن‌ها به نهادهای پژوهشی و دانشگاهی مختلف بوده است، این مقاله‌ها از تصاویر و تیترهای بسیار مشابهی برخوردار بوده‌اند.ویراستار نیچر از انتشار
۶۸ مقاله تقلبی ارائه شده به این ژورنال در ژانویه ۲۰۲۱ خبر داد که از رده انتشار خارج شده‌اند.
متأسفانه در این مقاله نام کشور ما نیز به همراه دو کشور دیگر که اقدام به تهیه مقاله‌های جعلی می‌کنند، دیده می‌شود.
جای تأسف دارد
غلامحسین رحیمی، معاون پژوهش و فناوری وزیر عتف در گفت‌وگو با ما در عین آنکه بر ضرورت رعایت اخلاق علمی در تهیه مقالات تأکید می‌کند، اظهار می‌دارد: اینکه در بخشی از این مقاله از «ایران» نیز نام برده شده، تنها به دلیل مقاله‌ای بوده است که سال ۲۰۱۶ ریچارد استون در نشریه Science با عنوان «بازار سایه‌دار در مقالات علمی، رشد علم در ایران را متضرر می‌کند» به چاپ رسانده بود. در همان زمان نیز معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم گزارش‌های خود را در این خصوص اعلام کرد. حتی به دلیل اهمیت موضوع، این مسئله موجب شد ماده واحده قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی در سال ۱۳۹۶ تصویب شود. پس از آن آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی که به پیشنهاد وزارتخانه‌های علوم و بهداشت و درمان با همکاری دادگستری تهیه و در ۳۰ مرداد سال ۹۸ در هیئت‌وزیران تصویب شد.
معاون پژوهش و فناوری وزیر عتف اضافه می‌کند: جای تأسف دارد که ارائه گزارشی اینچنین در گذشته، همچنان توانسته است وجهه علمی کشور را خدشه‌دار کند، ولی باید قبول کنیم امکان تقلب در مقاله‌ها همواره وجود داشته و دارد ولی مهم اقداماتی است که متولیان امر در این خصوص انجام داده و یا می‌دهند که از تکرار چنین پدیده‌های نامناسبی جلوگیری کنند.
وی می‌گوید: خوشبختانه تاکنون وزارت عتف در کنار سایر نهادها عملکرد خوبی داشته و با تشکیل کارگروه اخلاق در پژوهش در وزارتخانه و همچنین کمیته‌های مربوط در مؤسسات، برای پیشگیری و مقابله با این پدیده اقدام کرده است.
قانونی روی کاغذ
دکتر هاشم رفیعی‌تبار که جزو ۲درصد دانشمندان برتر دنیا معرفی شده است، در گفت‌وگو با ما به بخشی از محتوای این مقاله اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: ناشر این ژورنال‌ها اعلام کرده‌اند که ما «قربانی برنامه منظمی به منظور تولید سیستماتیک پژوهش‌های قلابی بوده‌ایم و این موضوع تنها شامل ما نیست بلکه تعداد دیگری از ناشران نیز قربانی این مسئله شده‌اند»؛ به گونه‌ای که تا سال گذشته ۳۷۰ مقاله از چرخه انتشار خارج شدند.
نیچر، تهیه مقاله‌های جعلی را«کارخانجات کاغذسازی» نام‌گذاری کرده است؛ چرا که در این زمینه شرکت‌هایی ایجاد شده‌اند که با قبول سفارش‌ها و دریافت مبالغ هنگفت، برای افراد متقاضی مقاله، پروپوزال‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های گوناگون، از کارشناسی ارشد تا دکترا و یا حتی مدرک دانشگاهی تهیه می‌کنند.
پایه‌گذار حوزه علوم و فناوری نانو در ایران با اشاره به تصویب قانون مقابله با تقلب و تخلف علمی یعنی همان قانونی که به گفته غلامحسین رحیمی، معاون پژوهش و فناوری وزیر عتف حدود یک سال و چند ماه از تصویب آن می‌گذرد، می‌گوید: این قانون روی کاغذ موجود است.البته در برخی از دانشگاه‌های وزارت علوم و وزارت بهداشت اجرایی شده و جرایمی نیز برای افراد خاطی در نظر گرفته شد و براساس اعلام وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، رتبه‌های عده‌ای از اعضای هیئت‌علمی کاهش یافتند، اما به نظر من باید این فرهنگ را کاملاً از بین برد و ریشه‌کن کرد و به هیچ وجه صرفاً به کاهش رتبه برای توبیخ چنین افرادی بسنده نکرد. این اشخاص علاوه بر آنکه وجهه دانشگاه‌ها و کشورمان را در جوامع علمی بین‌المللی به شدت خدشه‌دار می‌کنند، بر نام نیک دانشمندان برجسته کشور به‌ویژه دانشمندان جوانمان، لکه سیاهی باقی می‌گذارند.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی یادآور می‌شود: تقلب در علم، جایگاهی ندارد؛ به عنوان مثال اگر در بررسی یک رشته RNA و یا DNA توالی‌یابی تقلبی گزارش شود و بر پایه این توالی‌یابی تقلبی، واکسن و یا دارویی تولید گردد، سلامت و جان میلیون‌ها نفر به خطر می‌افتد و این اتفاق، تفاوت چندانی با یک جنایت متعارف ندارد.
دکتر رفیعی‌تبار ادامه می‌دهد: من نمی‌توانم تصور کنم فردی، استاد و یا استادیار باشد و با دانشجوی دکترای خود مقاله‌های دستکاری شده و داده‌های قلابی تهیه کند و همچنان در دانشگاه خود از رتبه و موقعیت برخوردار باشد.بنابراین پایان دادن به تولید علمی از طریق «کاغذسازی» نیازمند گشایش یک جریان فرهنگی گسترده و رسانه‌ای است و ضرورت دارد در صورت انتشار مقاله‌های جعلی و قلابی، سرشکستگی افرادی که در این زمینه فعال هستند، فراهم شده، از آن‌ها نام برده شود و از نهادهای علمی اخراج شوند.
کیفیت فدای کمیّت نشود
بنیان‌گذار علم نانو در ایران اضافه می‌کند: چندین سال است که در ایران در عمل مسئله کیفیت مقاله‌ها کنار گذاشته شده و تنها به گفتمان در مورد آن بسنده می‌شود و کمیت‌گرایی در انتشار مقاله‌های پژوهشی دست بالا را گرفته است، به گونه‌ای که تفکرِ «هر چه بیشتر بهتر» غالب شده است. این موضوع به دلیل گرفتن ارتقای رتبه اعضای هیئت‌های علمی و یا استخدام اولیه آن‌هاست. از این رو ما در دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی اعلام کردیم برای ارتقای رتبه و یا استخدام اولیه متقاضی حتی اگر مقاله آن‌ها در ژورنال‌های مطرح دنیا هم منتشر شده باشد، باید خودمان کیفیت این مقاله‌ها را به صورت مستقل ارزیابی کنیم؛ چون ممکن است داوران آن مقاله در ارزیابی‌های خود اشتباه کرده و یا از تخصص کافی برخوردار نباشند و یا حتی آن مقاله با پرداخت هزینه‌های نسبتاً بالا در یک مجله به چاپ رسیده باشد.
وی با اشاره به تأکید مقاله نیچر برای تشکیل کمیته‌ای با هدف ارزیابی اصالت و درستی مقاله‌ها نیز می‌گوید: باید برای تأیید مقاله‌های علمی دقت و وسواس بیشتری به خرج دهیم تا از این گونه تخلفات پیشگیری شود. علاوه بر این و جدا از موضوع تقلب علمی، باید با تولید انبوه مقاله‌های بدون کیفیت در طی سال که ارجاعاتی در سطح جهانی به آن‌ها نیز نمی‌شود و از آن‌ها بیشتر به عنوان«شاخص پیشرفت» استفاده تبلیغاتی می‌شود، مانند فعالیت برخی از افراد که تقریباً هر چهار روز یک مقاله و در طول سال بیش از ۱۰۰ مقاله به اصطلاح پژوهشی منتشر می‌کنند، مخالفت کرد، زیرا تولید انبوه مقالات بدون کیفیت نیز خود نوع دیگری از «کارخانه کاغذسازی» بوده و می‌تواند به حیثیت و مرجعیت علمی کشور ضربه‌های جدی وارد کند.
وی اضافه می‌کند: من در طول سال با همکاری بهترین دانشجویانم ممکن است چهار یا حداکثر ۶ مقاله اصیل و دارای نوآوری منتشر کنیم؛ زیرا هدف ما از کار پژوهشی تولید دانش نو برای استفاده از آن در فناوری و در نهایت ایجاد ثروت برای جامعه از یک سو و به جلو راندن مرزهای دانش موجود و پیدا کردن حلقه‌های مفقوده در علم معینی از سوی دیگر است که از این طریق بتوانیم موجب سربلندی کشور شده و نام نیکی برای ایران در دنیا رقم بزنیم. در عین حال، موضوع برخورد با تقلب در انتشار مقاله‌های پژوهشی و یا مخالفت با تولید انبوه مقاله‌های بدون کیفیت در عرض سال، نباید بهانه‌ای به دست کسانی بدهد که اصولاً با انتشار مقاله‌های پژوهشی در خارج از کشور، به دلایل گوناگون از جمله ضعف ظرفیت پژوهشی خودشان، مخالفت می‌کنند. انتشار مقاله‌های علمی به منظور اطلاع جامعه علمی جهانی از پژوهش‌های انجام گرفته در کشورها، بدون‌تردید موضوعی کاملاً ضروری است.
سرطان بدخیم تقلب
دکتر رفیعی‌تبار ادامه می‌دهد: نباید اجازه داد در دانشگاه‌های کشور ما این فرهنگ نهادینه و تبدیل به سنت شود که با تقلب هم می‌توان ارتقا پیدا کرد؛ چرا که ما پیش از آنکه برای دانشجویانمان، فرزندانمان و نسل آینده استاد دانشگاه باشیم، یک الگوی اخلاقی و رفتاری نیز هستیم؛ بنابراین بدون هیچ تردیدی می‌توان گفت افراد متقلب باید از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور طرد شوند تا دیگر کسی با آبروی کشور در جوامع علمی بازی نکند و نام ایران در جوامع علمی دچار خدشه نشود. بنابراین ضرورت دارد با جریان «کارخانه‌های تولید کاغذ» که سال‌هاست در ایران مرسوم بوده و به شرکت‌های تجاری تبدیل شده‌اند و مانند سرطانی بدخیم در کشور ریشه دوانده‌اند، مقابله و به طور جدی برخورد کرد. دولت نیز باید همان‌گونه که با قاچاق، موادمخدر و سایر مصادیق قانون‌شکنی مبارزه می‌کند، با این مسئله نیز مبارزه جدی کند و با تحمیل جرایم سنگین و افشای نام افراد خاطی، از تکرار آن پیشگیری و با آن مبارزه کند. همچنین ضرورت دارد با ایجاد کمیته‌های تخصصی، مقاله‌ها پیش از ارسال بررسی شوند تا جلو کمیّت‌گرایی مقاله‌های بی‌کیفیت از یکسو و تقلب‌گرایی در مقاله‌ها از طرف دیگر گرفته شود و آبروی کشور در جوامع علمی بین‌المللی خدشه‌دار نشود.
نظر شما