در واقع آرشیو اسناد، بخش مهمی از حفظ فرهنگ و هویت هر ملتی را شامل می‌شود و به معنایی به منزله حافظه ملی یک کشور است.
به مناسبت نوزدهم اردیبهشت ماه، روز «اسناد ملی و میراث فرهنگی» در گفت‌وگو با رئیس اداره اسناد در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به بررسی اهمیت اسناد و نگهداری آن‌ها پرداختیم. دکتر« الهه محبوب» که خود دانش آموخته رشته تاریخ است، در این زمینه حرف‌هایی شنیدنی دارد:
خانم دکتر درباره اسناد و اهمیتشان چه دارید که برای خوانندگان ما بگویید؟
سند، مفهومی بسیار وسیع‌تر از آن دارد که از دید اطلاع‌رسانی صرف یا یک منبع تاریخی در کنار سایر منابع به آن نگاه شود. ارزش اسناد تاریخی و امتیاز آن‌ها بر سایر منابع تاریخ‌نویسی به سبب اصالت و اعتبار وجودی آن‌هاست. یعنی وسیله مطمئنی برای درک تاریخ و شناخت تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اداری، فرهنگی و... یک جامعه محسوب می‌شود. برخلاف متون قدیمی که دستخوش تغییر و تبدیل و حک و اصلاح بوده‌اند یا مدارک باستان شناسی که مبنای قضاوت و استنباط در مورد آن‌ها غالباً مبتنی بر حدس و گمان و تقریب است، مدارک آرشیوی، چون برای حفظ روابط جامعه با دستگاه‌های اداری و حاکم تهیه و تنظیم شده و می‌شوند خالی از شایعه، دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه‌کاری‌هاست و به اصطلاح مو لای درز صحت و سقمشان نمی‌رود.
گفتید مدارک آرشیوی، آیا منظورتان فقط اسناد مکتوب و تاریخی است؟
خیر... گستره نگهداری اسناد فقط محدود به نگهداری از اسناد مکتوب نیست، بلکه هر چیزی که تحت عنوان منابع دیداری و شنیداری شناخته می‌شود مثل عکس، فیلم، نوارهای صوتی و تصویری و غیره جزو اسناد محسوب می‌شوند که قابل استناد هستند. ضمناً برنامه‌ریزی یک آرشیو نباید فقط منحصر به نگهداری اسناد قدیمی باشد، بلکه با توجه به تحولات جامعه باید برای حال و آینده نیز برنامه‌ریزی کند. امروزه بیشتر مکاتبات در محیط الکترونیک صورت می‌گیرد، بنابراین یکی از وظایف آرشیوها نگهداری و طبقه‌بندی این گونه اسناد از زمان تولید است. همچنین آرشیوها با پیش‌بینی تحولات آینده باید خود را برای نگهداری نوع اسنادی که در آینده تولید می‌شوند هم آماده کنند. بررسی سند یک کار تخصصی و حرفه‌ای است و به ویژه خواندن اسناد قدیمی نیاز به تجربه‌ای طولانی در این خصوص دارد و برای ساماندهی و فهرست نویسی اسناد نیز دانشی خاص لازم است که کسانی که می‌خواهند روی اسناد کار کنند باید این دانش را داشته باشند.
از اهمیت نگهداری اسناد در آستان قدس رضوی برایمان بگویید.
در آستان قدس رضوی، سابقه نگهداری اسناد به دوره صفویه برمی‌گردد. چون پایه و اساس بسیاری از هزینه‌ها و درآمدها ، بر مبنای مفاد وقف نامه‌ها بوده؛ بنابراین نگهداری وقف نامه‌ها و استناد به آن از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. از دوره صفوی کتابخانه برای نگهداری وقف نامه‌ها تعیین شد که تا به امروز هم همین روال ادامه دارد. در کنار آن برای اداره این نهاد مذهبی اسناد دیگری در حوزه دیوانی و مالی تولید شد که نحوه اداره حرم مطهر امام رضا(ع) را نشان می‌دهد که خوشبختانه به دلیل تقدس و تبرک این مکان معنوی، این اسناد باقی مانده‌اند و امروزه جزو اسناد ارزشمند دنیا از دوره صفوی به شمار می‌روند و نشان می‌دهند که زندگی روزانه در حرم مطهر به چه صورت بوده است.
در حال حاضر قدیمی ترین سند آرشیوی ایران مربوط به قرن پنجم هجری قمری و مرتبط با امورحسابداری و مالی منطقه خراسان آن زمان در این مرکز نگهداری می‌شود و بیشترین اسناد دوره صفویه در دنیا هم در این مرکز وجود دارد. هم اکنون در این مرکز میلیون‌ها برگ سند موجود است که سیر اداره حرم مطهر رضوی از۵۰۰ سال پیش تاکنون را نشان می‌دهد.
چه تعداد سند و در چه زمینه هایی در این مرکز وجود دارد؟
افزون بر ۱۳ میلیون سند مکتوب و غیر مکتوب در مرکز اسناد آستان قدس نگهداری می‌شود که شامل بیش از ۱۰۰ هزار عکس به صورت قطعه عکس آنالوگ و دیجیتال و تعداد ۲۵ هزار حلقه نوارهای صوتی و تصویری وفایل دیجیتال است.
در کنار اسنادی که مربوط به خود تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است، تعلق این مرکز به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) سبب شده تا به صورت مکان مطمئنی برای نگهداری سایر اسناد هم محسوب شود. برای همین تعداد بسیاری از اسناد به این مکان اهدا و یا وقف شده اند. همچنین نزدیک به ۳۵۰ هزار برگ سند اهدایی در این مرکز وجود دارد که مربوط به مناطق جغرافیایی جنوب خراسان، سیستان، شیراز، یزد، اصفهان، تهران، تبریز و غیره است که بسیار نفیس و ارزشمند هستند.
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی اسناد با موضوعات متنوعی نگهداری می‌شوند؛ برای اینکه بدانیم حرم مطهرحضرت رضا(ع) از دوره صفویه تاکنون در طول تاریخ چگونه اداره می‌شده، خادمان، فراشان، دربانان و کفشبانان آن چه کسانی بوده‌اند، فعالیت‌های درمانی و پزشکی آن چگونه بوده، فعالیت‌های فرهنگی و خدمات به زائران شامل چه مواردی بوده است و هزاران مورد دیگر، اسناد تشکیلات اداری آستان قدس به ما کمک می‌کنند به پاسخ این پرسش‌ها دست پیدا کنیم.
همچنین در زمینه‌های مختلف همچون مناسبات اقتصادی و مالی بین مردم در قالب مبایعه نامه، اجاره نامه، مصالحه نامه، سند شرعی و فقهی و....، مناسبات اجتماعی مردم از قبیل پیوند ازدواج، طلاق ، دعواها و نزاع ها، درخواست‌ها و کمک ها، قباله‌های ازدواج و طلاق نامه و عریضه‌های مردم و....اطلاعات گرانبهایی از بررسی این اسناد بدست می‌آید. با بررسی هزاران سند با موضوعات متنوع که زندگی روزانه مردم این سرزمین را نشان می‌دهد، می‌توان ادعا کرد در بین آرشیوهای موجود در ایران، مردمی ترین اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد.
به جز قدیمی‌ترین سند که مربوط به قرن پنجم است و به آن اشاره کردید ، از دیگر اسناد برایمان بگویید؟
۱۰ برگ سند نویافته آستان قدس رضوی را اکنون می‌توان به عنوان کهن‌ترین اسناد شناخته شده دارای خط سیاق و کهن‌ترین اوراق حساب در ایران به شمار آورد. این اسناد متعلق به سده ششم و از سال‌های ۵۰۷، ۵۰۹، ۵۱۴، ۵۶۵ هجری قمری و هم دوره با حکومت سلاجقه در خراسان است. این اسناد در سال ۱۳۹۳شمسی از لابه لای کتاب‌های خطی پیدا شده و در همان سال توسط اداره مرمت آستان قدس رضوی، مرمت شده است. قطع اسناد بین ۱۱در ۵/۱۹ تا ۱۳ در ۱۶ سانتی متر است. زبان اسناد عربی است و این اسناد به لحاظ تاریخ اقتصادی و اجتماعی
خراسان دوره سلاجقه به عنوان نمونه‌هایی اصیل از «اوراق فرد» و همچنین اصطلاحات مالی و دیوانی رایج در این دوره دارای ارزش فراوان است.
یک برگ از این اسناد به دریافت خراج دیوانی از منطقه اسفراین و نیشابور اشاره دارد. سند دیگر«تشریف» به اسم شجاع الدین محمد دایه و سندی دیگر وجه اجرت دو مقنی کرمانی است. سند دیگر سیاهه خرید بذرهای گوناگون برای باغ دولتخانه و مقدار و مبلغ آن و سند دیگر هم وجه خراجی به اسم وجیه الملک محمود هروی است. همچنین قدیمی ترین عکس این مجموعه عکسی مربوط به حرم مطهر در دوره قاجار است. اما در مورد اسناد جدید، از دوره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس اسنادی دراین مرکز موجود است، همچنین اسناد بازسازی هویزه، دفاتر بودجه که به صورت سالیانه به این مرکز ارسال می‌شود و... را می‌توان نمونه‌هایی از اسناد دوران معاصر دانست.
برای جذب اسناد جدید دراین مرکز، چه کرده و می‌کنید؟
این مرکز با توجه به وابستگی‌اش به بارگاه منور رضوی، ضمن ادامه فعالیت‌های خود برای حفظ اسناد آستان قدس، می‌تواند مکان مناسبی هم برای حفظ اسناد بین مردم باشد و با توجه به تحولات دنیای دیجیتال و الکترونیک، مرجعیت علمی این حوزه را در خصوص نگهداری اسناد دیجیتال بدست آورد.
یکی از راهکارهای جذب اسناد، تشویق مردم به اهدای اسناد خود و تشریح خطرات نگهداری اسناد در منازل است. به هرحال در مخازن اسناد این مرکز، تلاش می‌شود با استانداردهای روز دنیا در زمینه دما، فشار، رطوبت و... محل نگهداری مناسبی برای اسناد تعبیه شود تا این اسناد برای استفاده محققان آماده شود، خانواده‌ها باید بدانند که اسنادی که در دست آن‌هاست، متعلق به همه مردم است و یک میراث جهانی ملموس به شمار می‌رود. باید آن‌ها را در اختیار محققان قرار دهند و محل مناسب برای نگهداری آن‌ها مراکز اسنادی از جمله مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. از طرف دیگر، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، با شناسایی مجموعه داران سند تلاش کرده تا بتواند نظر افراد را برای اهدای اسنادشان جلب کند و حتی اسنادی را هم در این زمینه خریداری کرده است تا حداقل بتواند در ادای سهم بارگاه مطهر رضوی در حفظ میراث اسلامی و ایرانی نقش ایفا کند.
به هرحال عمده‌ترین وظیفه مرکز اسناد آستان قدس، جذب اسناد راکد بایگانی‌های آستان قدس رضوی است که در سال گذشته اقدام‌های بسیار خوبی در این راستا صورت گرفت، اسناد کارخانه قند آبکوه، دبیرخانه حرم مطهر و شرکت فاوای رضوی به این مرکز منتقل شد. در حوزه عکس نیز ۱۴ هزار عکس از سازمان حریم حرم سابق دریافت شد که به نوبه خود عکس‌های منحصر به فردی به شمار می‌رود.
نظر شما