دکتر مهری پریرخ، پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان این مسئله را به خوبی درک کرده و چند سالی است فعالیت خود را در این زمینه متمرکز کرده و به نتایج خوبی رسیده است.
کتاب درمانی از آثار تألیفی این پژوهشگر است. گفت و گوی ما را با خانم پریرخ درباره موضوع کتاب درمانی و شیوه های این نوع درمان بخوانید.
در ابتدا کمی درباره شروع به کارتان در زمینه کتاب‌درمانی و اهداف آن توضیح بدهید.؟
ما فعالیت‌های خود را در زمینه کتاب‌درمانی از سال ۱۳۹۶ آغاز کردیم. باید یادآور شد که این فعالیت‌ها از پشتوانه تجربه ۲۵ ساله برخوردار بود. از سالی که در دانشگاه تدریس درس «مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان» را که مرتبط با ادبیات کودک و نوجوان است آغاز کردم به گرایش کتاب‌درمانی در ادبیات کودک و نوجوان توجه داشتم. در تمرین‌های دانشجویان و نیز پنج پایان‌نامه‌ای که در این رابطه هدایت آن‌ها را بر عهده داشتم، کارهای عملی و پژوهشی در زمینه کتاب‌درمانی صورت می‌گرفت.
چه طور توجه شما به این روش درمان جلب شد؟
افزایش پرونده‌های جرم و جنایت، افزایش جرایم نوجوانان، افزایش بدرفتاری در کودکان و نوجوانان در جامعه، درماندگی خانواده‌ها در تربیت فرزندان و نیز جذاب بودن قصه و داستان برای کودکان و نوجوانان، انگیزه بهره‌گیری از این شیوه درمانی را در من به وجود آورد. بدرفتاری در جامعه، مدارس و خانواده نشان‌دهنده نبود مهارت‌های فکری مناسب و پایبند نبودن به اخلاق است. آموزش اخلاق، مسائل انسانی و نیز مهارت‌های تفکر در بهره‌گیری از آموخته‌ها باید در نظام آموزشی مورد توجه باشد. با توجه به گسترش بدرفتاری‌ها به نظر می‌رسد که نظام آموزشی در این زمینه موفق نبوده است. کتاب‌درمانی به همراه آموزش مهارت‌های فکری، آموزش این ارزش‌ها را با روشی دلپذیر ممکن می‌سازد. با توجه به این باور که مهارت‌های تفکر فلسفی و کتاب‌درمانی می‌تواند نسلی اندیشه‌ورز و سعادتمند تربیت کند، فعالیت‌های خود را در راستای این باور آغاز کردیم.
آشنایی با چه دانش‌هایی در این زمینه ضروری به نظر می‌رسد؟
کسی که در زمینه کتاب‌درمانی فعالیت می‌کند باید در ابتدا مخاطبش و ویژگی‌های سنی او را بشناسد. از طرف دیگر، باید کتاب مناسب و معیارهای سنجش کیفیت کتاب از نظر فرم و محتوا را بداند. همچنین ضروری است اطلاعات کافی در مورد روان‌شناسی و علوم تربیتی داشته باشد. او باید صبور باشد و به کودک و نوجوان علاقه داشته باشد. ایمان به کار نیز یکی از ویژگی‌های مهم کسی است که به کتاب‌درمانی می‌پردازد.
کتاب‌درمانی چه میزان می‌تواند در جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی تأثیرگذار باشد؟
تمام انتظار ما این است که کتاب‌درمانی از آسیب‌های اجتماعی جلوگیری کند. برخی از بدرفتاری‌های کودک و یا نوجوان به طور مستقیم به جامعه آسیب می‌رساند، مانند قلدری کردن و پرخاشگری نسبت به دیگران، گاهی هم بدرفتاری‌های او به خودش آسیب می‌زند مانند علاقه نداشتن به تحصیل یا منزوی شدن که نتیجه آن انسانی منفعل و سربار است که به طور غیرمستقیم به جامعه آسیب می‌رساند. اگر کودک شناخت خوبی از خودش داشته باشد و توانایی‌های خود را بشناسد، می‌تواند در مواجهه با مشکلات و محدودیت‌ها، روش جایگزینی را انتخاب کند و از توانایی‌های خود بهره گیرد. کتاب‌درمانی با استفاده از داستان می‌تواند به کودک و یا نوجوان کمک کند خود را بشناسد، همچنین کتاب‌درمانی در شناخت نسبت به دیگری مؤثر است. با شناخت دیگری و مشکلات او، کودک و یا نوجوان با او همدلی کرده و به چگونگی ارتباط با او پی می‌برد؛ به جای زد و خورد و ناسازگویی، ارتباط سالم و سازنده و همراه با تفکر برقرار می‌کند. این نوع ارتباط، محبوبیت اجتماعی و شادی درونی به وجود می‌آورد. کتاب‌درمانی که همراه با لذت کتاب خواندن و آگاهی از رهنمودهای استفاده از داستان برای زندگی بهتر است، عادت به مطالعه را ترویج می‌دهد. اگر کودک و یا نوجوان استفاده از تفکر فلسفی و اندیشه‌ورزی را بیاموزد، می‌تواند محتوای داستان را تحلیل کرده و همراه با شخصیت داستان موفقیت‌ها و شکست‌ها را تجربه و زندگی درست را انتخاب کند.
کتاب‌درمانی می‌تواند ۱۰۰ درصد درمان‌کننده باشد؟
گرچه انتظار داریم که کتاب‌درمانی تأثیرگذار باشد، اما شرایط لازم نیز باید فراهم باشد. اثربخشی کتاب‌درمانی به وجود درمانگر مناسب، که پیشتر در مورد ویژگی‌های او توضیح داده شد، بستگی دارد. همچنین، ضروری است سرچشمه رفتارهای نادرست کاهش یابد و یا حذف شود. این عوامل ممکن است از سوی جامعه باشد مانند فقر، بیکاری و فشارهای اجتماعی و یا در خانواده نهفته باشد مانند والدین مستبد. اگر این دو شرط وجود داشت، انتظار می‌رود پس از چند جلسه کتاب‌درمانی و گفت‌وگو و فعالیت پس از آن، درمان‌جو تحول شناختی پیدا کند، اندیشه‌ورزی را بیاموزد، به خود اعتماد پیدا کند و مسئولیت رفتار خود را به عهده گیرد. در این صورت می‌توان انتظار داشت کتاب‌درمانی مفید باشد و درمان رخ دهد. باید توضیح داد که در آسیب‌های روانی حاد، کتاب‌درمانی باید همراه با درمان‌های روان‌شناسی و روان‌پزشکی باشد وگرنه نتیجه‌بخش نخواهد بود.
نویسندگان و آثارشان در زمینه کتاب‌درمانی چقدر می‌توانند مؤثر باشند؟
نویسنده، به طور معمول داستان زندگی را با قلم توانای خود به تصویر می‌کشد. اگر نوشته او به نیازهای کودک و یا نوجوان توجه داشته باشد، از هنر نویسندگی و خلاقیت برخوردار باشد و به جنبه‌های مختلف زندگی بپردازد، می‌تواند برای کتاب‌درمانی مناسب باشد. تحلیل داستان و انتخاب داستان با کیفیت و متناسب با مشکل یک روی دیگر سکه کتاب‌درمانی است. کتابداران و کتابشناسان باید با همکاری روانشناسان و متخصصان علوم تربیتی به معرفی این داستان‌ها بپردازند.
به چه نتایج قابل ذکری در زمینه کتاب‌درمانی دست یافته‌اید؟
نتیجه پژوهش‌ها و برنامه‌ها به ما ثابت کرد که حتی پرخاشگرترین کودکان نیز تحت تأثیر کتاب‌درمانی می‌توانند تحول شناختی پیدا کرده و به کاهش مشکل خود بپردازند. همان طور که اشاره شد، گفت‌وگو با کودکان و نوجوانان پس از خواندن داستان و به وجود آوردن فرصت اظهارنظر و برون‌ریزی‌ها، می‌تواند در تحول شناختی، آگاهی و درمان مشکلاتشان کمک مؤثری باشد.
نظر شما