ماموستا دکتر عابد نقیبی؛ عضو مجمع علمای جهان اسلام، استاد دانشگاه و عضو شورای فقهی علمای اهل سنت کردستان از فعالیت های علمی وحدت آفرین سیره رضوی می گوید.

***

*وحدت بین مسلمانان با توجه به شرایط علمی و فرهنگی دوره حیات امام رضا(ع) چه جایگاهی داشت؟

وحدت بین مسلمانان بر اساس آیات قرآن یک ضرورت است. زیرا تشکیل امت واحده در قرآن مورد توجه قرار گرفته و تحقق آن برنامه پیامبر اعظم(ص) و ائمه اطهار(ع) بوده است. این رویه وحدت آفرین، دردوره حیات اهل بیت پیامبر(ص) تکرار می شد. امام رضا(ع) با آنکه مأمون را به عنوان خلیفه مسلمین قبول نداشت اما برای حفظ وحدت امت اسلامی او را در اداره مملکت کمک کرد. امام از هر اقدامی که منجر به اختلاف بین امت پیامبر می شد، امتناع می ورزید. یکی از مسایلی که با نظر امام رضا در جهت تقویت و حفظ وحدت امت اجرایی شد، استفاده از افراد غیر بومی در مناصب نظامی و مرزبانی بود که مورد استقبال مأمون عباسی واقع شد. او به قدری از این پیشنهاد امام خرسند شد که گفت سخن علی بن موسی الرضا را باید با آب طلا نوشت. دفاع از کیان امت اسلامی، حفظ وحدت و اقتدار اسلام اهداف والایی بود که امام رضا(ع) در راستای حفظ آن بسیار کوشید زیرا آنها را ارحج بر مسایل دیگر می دانست.

*آیا هجرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به خراسان توانست در تحکیم وحدت امت پیامبر نقش آفرین باشد؟

حدیثی از امام رضا(ع) نقل شده است که عقل انسان کامل نیست مگر ده خصلت داشته باشد؛ مواردی که امام به آن اشاره می کنند همگی برگرفته از آیات قرآن است.یکی از آن موارد وحدت و همزیستی مسالمت آمیز میان مسلمانان است. امام به وجود اختلاف بین جامعه مسلمین در دوره های پیشین اشاره کرده و آسیب هایی که این اختلافات به امت اسلامی وارد کرده را برشمرد و علت هجرت خود را نیز توسعه همزیستی مسالمت آمیز و حفظ وحدت عنوان کرد. با توجه به این نگاه می توان از هجرت امام رضا به خراسان به عنوان سفر وحدت یاد کرد.

* در دوره حکومت مامون عباسی نهضت ترجمه راه افتاد و سپس در دوره اقامت امام رضا در مرو، جلسات مناظره با سران ادیان پدید آمد، شیوه مناظره و گفتمان امام رضا چه اندازه در نزدیکی اندیشه و قلوب مسلمانان به یکدیگر تاثیر گذاشت؟

این موضوع از چند جهت قابل بررسی است. اولا یکی از رویدادهایی که در دوره مأمون عباسی رخ داد، راه افتادن نهضت ترجمه و ورود علوم از ملل و فرهنگ های دیگر به فضای علمی مسلمین بود. اتفاقی که پس از پایان دوره فتوحات،  در دوره خلافت عباسیون و بویژه مأمون رخ داد، توجه به علم بود. همچنین زبان علم آموزی در ایام، زبان مادری هر سرزمین بود و فراگیری زبان عربی برای فهم متون علمی دنیای اسلام یکی از کارهایی بود که مورد توجه نخبگان قرار گرفت و زبان عربی به عنوان زبان واحد جامعه نخبگان شناخته شد.

از طرف دیگرخداوند در سوره حجرات اشاره می فرماید که اختلاف ایجاد نکنید زیرا اگر اختلاف ایجاد کنید، ضعیف می شوید. زمانی که اختلاف داشتید به قرآن و رسول خدا برگردید و به آن عمل کنید.

شیوه های علمی و فرهنگی امام رضا(ع) نیز برخاسته از روش و راهی است که قرآن به ما نشان می دهد. زبان گفت و گو و گفتمان فکری امام رضا بر مبنای وحدت و حفظ امت واحده استوار است. حضور امام رضا(ع) در جلسات مناظره با سران ادیان با تکیه بر مستندات عقلی و قرآنی بر دیگران چیره می شود و این پیروزی های علمی موجب ایجاد شور و شعف میان علمای مسلمان می شود. این رویداد علمی برگ دیگری از فعالیت های وحدت آفرین امام رضا است.

امام رضا(ع) اهل مناظره و گفتمان علمی بود، زبان علمی و علما را می دانست. طبق مطالعاتی که داشتم به این نتیجه رسیدم که این ویژگی امام رضا معجزه امام برای آن زمان است. زیرا خداوند برای هر زمانی با توجه به ویژگی های مردم آن زمان و نیازهایی که دارند وظیفه رهبران را تعیین کرده است و در دوره امام رضا رشد و توسعه علمی موجب شده بود شرایط و فضلی جامعه به سمت فراگیری علوم مختلف برود. گاهی این علوم که از ملل دیگر وارد شده بودند و ابهامات فکری به جامعه تزریق می کردند، امام رضا(ع) توانست با بهره گیری از توان علمی خود امت اسلام را از انحطاط فکری برهاند. این ویژگی امام رضا(ع) موجب شد تا از محبویت ویژه ای بین مسلمین برخوردار شود و سخن ایشان وحدت آفرین باشد.

در زمان امام رضا دعوای علمی بین نقل گرایان و عقل گرایان اوج گرفته بود. نقش امام در این منازعات بسیار پررنگ بود. امام از کنار این منازعات علمی نگذشت زیرا این مباحث چالش برانگیز ریشه بسیاری اختلافات دیگر هم بود. امام با مدیریت فضای علمی جامعه مانع اختلاف افکنی ها و زمینه ساز وحدت امت شد. برخورد امام با مخالفان هرگز برخورد خشونت آمیز، تکفیرآمیز و تحقیرآمیز نبود. بلکه روش امام راهگشا، وحدت آفرین و تسلط برقلوب مخالفین بود. زیرا امام رضا(ع) خوش رویی در برخورد با مردم را نیمی از عقل می دانستند.

*در آن دوران هیچ گونه اختلافی بین علمای دو طایفه وجود نداشت؟

ببینید ما نمی توانیم از وجود اختلاف بین شیعه و سنی در زمان اهل بیت و الان چشم پوشی کنیم. گاهی این اختلافات بادخالت سیاسیون به سطح جامعه نیز کشیده می شد. یعنی اختلاف نظر طبقه نخبه به کف جامعه آورده می شد. در این اتفاقات اهل بیت مانند یک کاتالیزور عمل می کردند و اجازه نمی دادند اختلاف نظری و فکری، نظم جامعه را مختل کند و وحدت را از بین ببرد. شرکت در نماز جماعت یکدیگر و تشییع جنازه در راستای حفظ وحدت صورت می گرفت. البته این نکته را بگویم که با وجود همه اختلاف نظرها، ائمه اطهار(ع) در بین علمای اهل سنت از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند.

تاکید اهل بیت(ع) به وحدت را در سیره امام سجاد(ع) اینگونه روایت کرده اند که زمانی که امام به سفر حج رفت، خلیفه زمان با چشم خود مشاهده کرد که وقتی امام وارد شد، جمعیت شکافته شد تا راه برای تشرف امام باز شود، خلیفه ناراحت شد که من خلیفه آنها هستم و این اتفاق برایم رخ نداد در حالی که همگان می دانند که جان آنها در دست من است. امام پاسخ داد: تو بر جان آنها حکم می رانی و من بر قلوب مردم حکومت می کنم.

این محبوبت تنها بین شیعیان و پیروان خاص امام نبوده و همه مسلمانان امام سجاد را گرامی می داشتند. قطعا وجود این رابطه دوستانه ناشی از رویه وحدت گرایانه امام در بین امت است.

 چیزی که امروز اهمیت دارد این است که به روش بزرگان دین، این اختلاف نظرات را مدیریت کنیم. امام رضا(ع)نیز همان سیره را درپیش گرفتند و مانند پدران خود از محبوبیت ویژه ای نزد امت پیامبر(ص) برخوردار بودند. این محبوبیت به اندازه ای بالا بود که ائمه پس از او را «ابن الرضا» نامیدند. بعد از امام علی و امام صادق(ع)، جایگاه امام رضا بین اهل سنت بسیار ویژه است. این نشان دهنده این است که رفتار امام با اهل سنت به گونه ای بوده است که چنین جایگاهی یافته است. من معتقدم ماجرای ولایت عهدی امام رضا نیز بخاطر میزان محبوبیت امام نزد مسلمانان به ذهن مأمون رسید.

*آیا روش و عملکرد امام رضا(ع) امروز بین علمای شیعه و سنی عملی هست؟

وحدت ستون خیمه امت اسلام است. امام رضا(ع)بهترین نمونه الگوپذیری در حوزه وحدت است. عملکرد امام رضا در گفتمان های علمی و مناظرات یک روش هدفمندانه و همیشگی برای علمای مسلمان است تا در بستر مسایل علمی و فرهنگی زمینه وحدت امت را فراهم سازند. اگر علمای مسلمان روش امام در شیوه مناظره با علما و مبارزه با مکاتب انحرافی را در نظر بگیرند قطعا در مبارزه با جریان هایی که هدفشان اختلاف افکنی بین امت پیامبر است(ص) است، موفق خواهند شد.