خلاقیت‌هایی که ایجاد شد با مشارکت مردم در متن عملکرد دینداران خود را نشان داد که تجربه منحصر به فردی بود». تقارن انتشار این کتاب با ایام محرم امسال ما را بر آن داشت با نویسنده کتاب یعنی دکتر مهدی مولائی آرانی که  عضو هیئت علمی مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز هستند، علاوه بر یافته‌های پژوهشی‌شان، در خصوص سیاست‌گذاری حاکمیت برای هیئت‌های عزاداری در دوران کرونا به گفت‌وگو بپردازیم که در ادامه می‌خوانید.

کرونا اجتماعی‌ترین ویروس در تاریخ بشر 

انجام پژوهشی ناظر بر تجربه هیئت‌های مذهبی در محرم و در دوران کرونا  از دو جهت ضرورت داشت. نخستین دلیل ناظر بر سابقه مواجهه با چنین ویروس‌هایی در تاریخ جامعه بشری و آثار مخرب آن بود. آخرین باری که ما یک ویروس کشنده و پاندمیک در جهان داشتیم، نزدیک به ۱۰۰ سال پیش و میانه‌های جنگ جهانی اول بود که البته پس از آن وبا و آنفلوانزای اسپانیایی را نیز بشر از سرگذراند.

 تا حدی که برخی منابع می‌گویند تا نیمی از مردم ایران را این ویروس به کام مرگ برده و حتی بعضاً چهره‌های شاخصی از مذهبیون و حاکمان را نیز گرفتار کرده است. نکته ای که وجود دارد این است که بین ویروس کرونا با ویروس‌های قبلی تفاوتی وجود داشته و آن این است که ویروس کرونا اجتماعی ترین ویروس بوده است. یعنی مناسبات اجتماعی بشر را کاملاً تحت تأثیر قرار داده است. دیگر ویروس‌ها اکثراً شخصی بوده اند ولی اینجا می‌بینیم که جلسات  و رفت و آمدها و تبادلات اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است و از این جهت قابل خوانش است. به خصوص اینکه وقتی به مذهب وارد می‌شود، مناسک اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ یعنی ویروس کرونا خیلی کاری به مناسک فردی اشخاص ندارد، بلکه آیین‌های اجتماعی چون نماز جماعت، نماز جمعه و این‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به تعبیری می‌توان گفت سرآمد آیین‌های مناسکی تشیع، محرم است.

توقفگاهی برای ایجاد توازن میان کفه شور و شعور هیئت

در این پژوهش پس از گونه شناسی هیئت‌ها در شهرهای یزد، قم، مشهد، کاشان، زنجان و اهواز، نمونه هایی انتخاب شد تا پژوهشگران مؤلفه‌های مختلف را در هر نمونه بررسی کنند. نخستین مؤلفه ای که مورد بررسی قرار گرفت میزان تفاوت و تغییر محتوا و آیین و مناسک در هر هیئت بود.  هر هیئت یک مؤلفه محتوا و سخنرانی و یک مؤلفه مداح و آیین و مناسک دارد. هدف تعیین  میزان تغییر محتوا با توجه به تحولات کرونایی نسبت به سال قبل بود.

از حیث محتوایی متناسب با دایره محدودی که ما داشتیم به این نتیجه رسیدیم که واقعاً دستگاه‌های سیاست گذار به ویژه سازمان تبلیغات باید روی محتوای سخنرانان محرم بیشتر کار کنند. به تعبیری ما بیش از آنکه نیازمند تمرکز بر آیین‌ها باشیم -چرا که آیین‌ها را خودِ مردم خلق می‌کنند-باید روی محتوا کار کنیم.  یافته‌های پژوهش نقاط خیلی کمی را به ما نشان می‌دهد که  ناظر بر کرونا و محرم، محتوا ارائه کرده باشند. ضمن اینکه خطاهای محتوایی زیادی همچون انکار کرونا را نیز شاهد بوده ایم.  این‌ها نشان می‌دهد از حیث محتوایی جریان فکری و دانشی که بتواند آن را پشتیبانی کند یا خودش به نظر واحدی نرسیده یا اینکه نتوانسته است آن را به بدنه‌اش تزریق کند. البته باید اذعان کرد هیئت هایی نیز داشتیم که سخنران البته به دلیل توانمندی‌های شخصی توانسته بحث محتوایی خوبی را به مخاطبان ارائه کند.

به نظر من تا پیش از کرونا، وجهه آیین و مناسک و شور محرم بیشتر از وجهه شعور و محتوای محرم بود، ولی کرونا یک تلنگر و توقفگاهی بود که به ما گفت اگر این‌قدر از این سمت جلو رفتیم، یک مقدار نیز به سمت دیگر بپردازیم. به تعبیری به واسطه کرونا باگ‌های این سیستم کشف شد و به ما نشان داده شد که از حیث شعور و محتوا کمتر کار شده است. کرونا می‌تواند نقطه عطفی باشد که هیئت جنبه محتوایی‌اش را تقویت کند و توازنی را میان کفه شور و شعور ایجاد کند.

کرونا سبب جوان‌گرایی در بدنه هیئت‌های مذهبی شد

مؤلفه دوم مناسبات درونی هیئت‌ها، ارتباط بیرونی هیئت‌ها با همدیگر و همچنین ارتباط با مردم بود. در قسمت اول و در مناسبات درونی هیئت‌ها کرونا سبب شد جوان‌گرایی به شدت بالا بیاید. دلیل این تغییر یکی این بود که عمده افرادی که مدیریت هیئت‌ها را بر عهده داشتند به دلیل سن بالا و اُخت پیدا کردن با یک تجربه زیسته طولانی مدت، نتوانستند با شرایط جدید خودشان را وفق دهند و همین موضوع نیز سبب شده بود تا برخی هیئت‌ها در واکنش به شرایط کرونایی دست به تعطیلی کامل بزنند. البته برخی از این تعطیلی‌ها متأثر از شرایط سیاسی و حاکمیتی بود ولی در بسیاری از موارد به‌واسطه مسن بودن بدنه بالا و مدیریت کننده هیئت‌ها  و خطراتی که متوجه سلامتی آن‌ها بود، تأثیر خودش را با به تعطیلی کشاندن هیئت‌ها گذاشت.

حالا آن هیئت‌هایی که افراد مسن عرصه را به جوان ترها واگذار کردند، خلاقیت‌ها در آن‌ها بیشتر شده است؛  یعنی یک جور بازسازی اتفاق افتاد و بدنه جوان مدلی از هیئت را متناسب با شرایط جدید ایجاد کرد و هیئت را به فضای باز آوردند. ما در این پژوهش افراد مسنی را نیز داشتیم که نسبت به آیین خودشان خیلی تعصب داشتند و به تعبیری آن آیین برایشان اصالت پیدا کرده بود و می‌گفتند که اصلاً به اینکه هیئت را مثلاً در خارج از بازار برگزار کنیم، فکر هم نمی کنیم، ولی برای جوان‌ها آیین اصالت ندارد و خیلی به دنبال خلاقیت و نوآوری بودند تا آیین جدیدی را ایجاد کنند.

مناسبات هیئت‌ها نیز تحت شرایط کرونا، باعث افزایش ائتلاف میان آن‌ها شد که شاهد بودیم چند هیئت با یکدیگر آمده اند و مثلاً برنامه بزرگی در سطح شهر و در فضای باز برگزار کرده اند.

۲ کارکرد جدید که کرونا به هیئت اضافه کرد

نکته بعدی در خصوص آیین و مناسک است، اینکه آیین و مناسک اگر در کرونا ضرب شود،  چه تغییری پیدا می‌کند؟ به نظر من هیئت خودش با سطوح و کارکردهای مختلف، یک جهان اجتماعی است که این جهان اجتماعی می‌تواند هم در سطوح مختلف و هم در کارکردهای مختلف گسترش پیدا کند. تا پیش از شیوع کرونا کارکردهای هیئت بیشتر ناظر بر عزاداری بود و کمتر به کارکردهای دیگر آن پرداخته می‌شد، مگر هیئت‌های خاصی که تعدادش به ۵ تا ۱۰ درصد هیئت‌های کشور هم نمی رسید. کرونا سبب شد دو کارکرد وارد این هیئت‌ها شود و گسترده تر شود ؛ یکی کارکرد خدمات اجتماعی بود که ما نمونه آن را در سیل فروردین ۹۸ و پس از آن در کرونا شاهد بودیم و دیگری کارکرد تربیتی و نیروسازی بود که بدون شک این کرونا سبب شد به دلیل این تنوع خدماتی که هیئت دارد ایجاد می‌کند، تربیت نیروی انسانی در سطوح مختلف اتفاق بیفتد.

خلاقیت‌هایی جوشیده از بدنه خودِ جامعه

از حیث سطوح و لایه‌های جهان اجتماعی هیئت نیز کرونا سبب شد هیئت از قالب محلی خودش توسعه پیدا کند و هم در لایه‌های پایین تر از سطح محله و هم در لایه‌های بالاتر از سطح محله گسترش یابد. هیئت‌های خانگی به شدت افزایش پیدا کرد و خیلی از افراد به دلیل ترس از شرایط یا مقتضای سنشان،  از این جهت که عزاداری برایشان آیین و هویت شده بود، نمی توانستند بدون عزاداری محرم را سپری کنند و اگر به هیئت محلی هم نمی‌توانستند بروند در خانه خودشان عزاداری می‌کردند. این نوع هیئت‌های خانگی یا هیئت‌های کوچه‌ای بسیار زیاد شدند. در درون یک کوچه اهالی آن کوچه خودشان هیئت را برگزار می‌کردند که ما تا پیش از کرونا خیلی کم این موارد را داشتیم؛ یا  در سطح محل، هیئت‌های محلشان را به مدارس منتقل کردند و هیئت‌های شهری در فضاهای بزرگ شهری مراسم می‌گرفتند.

 یک تغییر دیگر که به نظرم اینجا اتفاق افتاد، این بود که تا پیش از کرونا، بیشتر مردم به سمت مداح و سخنران می‌رفتند؛ یعنی در آیین محرم به تعبیری مردم به حضور مداح و سخنران می‌رسیدند، ولی کرونا این رویه را عوض کرد و این مداح‌ها بودند که درب منزل شهدا  و بین مردم محل می‌آمدند و عزاداری می‌کردند. رفتن حاج محمود کریمی در کوره‌پزخانه‌ها یا کوچه‌پسکوچه‌های تهران از این موارد بود که در مشهد نیز مشابه آن را شاهد بودیم. تا قبل از این کسی به چنین مدلی فکر نمی کرد و این‌ها خلاقیت‌هایی بود که به‌واسطه کرونا ایجاد شد. این خلاقیت را حاکمیت ابلاغ و دستورالعمل نکرد، بلکه این خلاقیت جوشیده از بدنه خود جامعه است.

مواجهه حاکمیت با هیئت، پدرانه و تنظیم‌گرانه باشد نه پدرسالارانه

مؤلفه دیگر، مناسبات هیئت و حاکمیت بود که مورد پژوهش قرار گرفت. وجه بارز اینجا، نحوه مواجهه هیئت‌ها با دستورالعمل‌های ستاد کروناست که به عنوان نماد مواجهه حاکمیت قلمداد می‌شود. اینجا نیز باز شاهد تنوع رفتار هیئت‌ها بوده ایم. برخی کاملاً تعطیل کردند، بعضی اصرار بر برگزاری به سبک و سیاق قبلی بدون رعایت کامل شیوه نامه‌ها یا رفتار گزینشی بودند و  برخی از هیئت‌ها با تحمل سختی‌های فراوان، مراسمشان را با رعایت کامل شیوه‌نامه‌ها برگزار کردند. درگروه آخر، نوجوان‌ها و جوان‌ها پررنگ بودند و رنگ و بوی انقلابی و مؤمنی داشتند. در این گروه خیلی این گزاره مورد تأکید قرار می‌گرفت که سخن رهبری برای ما فصل‌الخطاب است و رهبری به ما تکلیف شرعی کرده اند که رعایت کامل دستورالعمل‌ها اتفاق بیفتد. البته در درون این‌ها نیز نسبت به تصمیم گیری‌های ستاد کرونا نقدهایی وجود داشته است.

ما در نحوه مواجهه حاکمیت با هیئت‌ها دو نوع نگاه را می‌توانیم داشته باشیم، یا نگاه پدرانه که تنظیم گرانه است یا نگاه پدرسالانه که تحکم‌آمیز برخورد می‌کند.  از آنجایی که هیئت یک اداره نیست و همچون یک وزارتخانه سلسله مراتب حاکمیتی ندارد، این طور نیست که ما از بالا چیزی بگوییم و انتظار داشته باشیم تا پایین همه حرفمان را خریدار باشند. دستگاه حاکمیتی اعم از سازمان تبلیغات، ستاد ملی مقابله با کرونا و بقیه باید به این نکته توجه کنند به‌واسطه شرایطی که کرونا به‌وجود آورده است، فعلاً مجبور هستند دستورالعمل هایی را تنظیم کنند ولی این روند نباید پس از شرایط کرونا ادامه پیدا کند و این تلقی پیش بیاید که حالا ما می‌توانیم مدام از بالا به پایین دستور بدهیم.

به این مسئله خیلی باید دقت شود کرونا یک شرایط موقت برای ارتباط حاکمیت و هیئت است که فعلاً نگاه دستورالعملی در آن ضرورت دارد، ولی این نگاه موقت است. آن نگاهی که حاکمیت باید داشته باشد، نگاه پدرانه و تنظیم گرانه است؛ یعنی باید بتواند این هیئت را با بخش‌های دیگر تنظیم کند و به او کمک کند. پدر به نوجوان و جوان خودش نمی تواند تحکم کند، بلکه به او کمک می‌کند. درست است پدر به کودک خودش می‌تواند تحکم کند، ولی هیئت یک کودک نیست، بلکه یک نوجوان و جوان در حاکمیت به حساب می‌آید. تنها دغدغه من این است که نحوه مواجهه حاکمیت با هیئت ها، سبب از بین رفتن خلاقیت‌ها نشود.

آن مؤلفه آخری که در این بررسی‌ها، مورد پژوهش قرار گرفته ، مناسبات هیئت با مردم و مشارکت اقتصادی و نذورات بوده است.  اما نکته  دیگری که در ارتباط گیری با مخاطب مهم به نظر می‌رسد، بحث فضای مجازی است. فضای مجازی مکملی برای حضور مردم در مراسم شده است، ولی واقعاً نسبت به این فضای مجازی و اینکه هیئت‌ها به چه صورت از این فضا استفاده کنند، ضعف‌های جدی وجود دارد. هیئت‌هایی داریم که بهترین دستگاه‌ها را برای فضای مجازی‌اش خریده است، ولی تعداد کمی مخاطب دارد. دلیلش این است که تیمی که بالا سر هیئت بوده، فضای مجازی را نمی شناخته و نمی دانسته چطور باید آن را به خدمت بگیرد.