درواقع در میان تمام سنت‌ها و نشانه‌های کهنی که در خراسان قدیم ریشه دارند، وقف به‌ویژه موقوفه‌های مربوط به اطعام، سابقه‌ای پربارتر و گسترده‌تر را پیش روی اهل مطالعه و پژوهش قرار می‌دهند. در روستاهای اطراف شهر مشهد، نمونه‌های متعددی را می‌توان برای این موضوع بررسی کرد و تأثیر آن‌ها بر فرهنگ عمومی، طی قرن‌های متمادی را بررسی نمود. در رواق امروز، می‌خواهیم با هم بر یکی از این مراکز پرموقوفه در اطراف مشهد مروری داشته باشیم؛ روستای زیبا و ییلاقی ازغد به دلیل موقوفه‌های کرامند و گسترده‌اش، در ماه‌های محرم و صفر، برنامه اطعام گسترده‌ای را برای عزاداران حسینی و شیفتگان اهل‌بیت(ع) به‌ویژه دوستداران امام هشتم(ع) در دیار خود تدارک می‌بیند.

روستای کهنسال ازغد

روستای ازغد از آن روستاهای بسیار قدیمی و صاحب پیشینه در دامنه شمالی کوه‌های بینالود و نزدیک طرقبه است. برخی قدمت این روستا را به دوران پیش از اسلام می‌رسانند. حتماً اسم مسجد روستا به گوشتان خورده؛ مسجدی کهنسال که درِ فوق‌العاده زیبای آن متعلق به دوره تیموری است و تاریخ آخرین بازسازی اساسی مسجد به دوره قاجار و عهد فتحعلی‌شاه می‌رسد و این را می‌توان از کتیبه نصب شده در داخل بنا دریافت. مسجدی که به دلیل معماری خاص، ستون‌ها و میخ‌های چوبی و نحوه شکل‌دهی به بنا، جلوه خاصی دارد. در کنار مسجد، طی قرن‌های گذشته، مدرسه علمیه‌ای قرار داشت که روزگاری محل کسب علم و تجمع طلاب بود. با این حال، تأسیسات مذهبی روستا به مسجد و مدرسه علمیه خلاصه نمی‌شود. ازغدی‌ها مردمانی مذهبی و علاقه‌مند به اهل‌بیت(ع) هستند و بخش مهمی از مردم روستا، از افتخار سیادت برخوردارند. به همین دلیل، سنت وقف برای عزاداری در ماه‌های محرم و صفر در این روستا، بسیار ریشه‌دار و پرطرفدار است. تقریباً در تمام باغ‌های اطراف و حتی اراضی نسبتاً دور از روستا، می‌توان ردپای چنین وقف‌هایی را یافت؛ از یک درخت گردوی کهنسال بگیرید تا باغ بزرگ آلبالو و گیلاس که محصول اصلی این منطقه را تشکیل می‌دهند؛ درآمد همه این موقوفه‌ها عمدتاً در ماه‌های محرم و صفر، صرف اطعام ظهر و شب مردم می‌شود. خوب به یاد دارم یکی از معمرین روستا می‌گفت تا پیش از گسترش مهاجرت به شهرها و در زمانی که ازغد رونق بیشتری داشت، طی ماه‌های محرم و صفر کسی در خانه غذا درست نمی‌کرد و مردم اگر کار و شغلی در ایام عزاداری نداشتند، مثل زمانی که این ایام با زمستان تلاقی می‌کرد، همه اوقات خود را صرف عبادت و سوگواری می‌کردند و برای اطعام، سرِ سفره اهل بیت(ع) می‌نشستند. این سفره به‌ویژه در ایام شهادت حضرت ثامن‌الحجج(ع) رونق فراوانی داشت. به همین دلیل، به احتمال زیاد از دوره افشاریه یعنی حدود ۲۲۰ سال پیش، تکیه‌ای درست روبه‌روی مسجد ساخته شده ‌بود که در وسط آن، فضایی برای انجام مراسم عزاداری و شبیه‌خوانی تعبیه کرده ‌بودند و حتی بر حسب نیاز از اسب و دیگر ابزار برای رونق برنامه بهره می‌بردند. معمولاً در دهه آخر ماه صفر، تعزیه‌خوانی شهادت امام رضا(ع) برپا بود و عزاداران پس از برپایی آن و انجام سینه‌زنی، پای سفره اهل‌بیت(ع) می‌نشستند. امروزه به همت اهالی روستا، آن تکیه قدیمی جای خود را به تکیه‌ای مدرن و آشپزخانه‌ای مجهز داده ‌است تا برنامه‌های مربوط به ایام محرم و صفر با همان نظم و ترتیب قدیمی تداوم یابد.

زیبایی‌هایی جاری در نسل‌ها

یکی از جلوه‌های ماندگار سنت حسنه وقف که در موقوفه‌های ایام محرم و صفر روستای ازغد قابل مشاهده است و می‌توان آن را الگویی جذاب برای نسل‌های بعد دانست، نقش ویژه فرزندان در تداوم راه پدران است. معمولاً متولیان موقوفه‌ها، نوادگان واقفان خیرخواهی هستند که املاک خود را وقف برنامه‌های فرهنگی محرم و صفر کرده‌اند؛ این مسئله دو پیامد ویژه دارد؛ نخست اینکه این متولیان دقت و نظارت بالایی برای حفظ میراث اجدادی خود به خرج می‌دهند و به دلیل تسلط بر شرایط اقلیمی و فرهنگی منطقه، صلاحیت بالایی برای نگهداری از موقوفه‌ها دارند و دوم، همراهی و کمک در این مسیر، خود مشوق آن‌ها برای ایجاد وقف‌های جدید می‌شود و جریان سنت حسنه وقف را در روستای ازغد زنده نگه می‌دارد. این سنت جذاب که نمودهای آن در ماه‌های محرم و صفر بیش از هر زمان دیگری جلوه‌گر است، نه فقط در روستای ازغد، بلکه در بسیاری از آبادی‌های اطراف شهر مشهد وجود دارد و همگان از برکات مادی و معنوی آن برخوردار می‌شوند و جریان پویایی که قادر است از ارزش‌های اسلامی با بهترین شکل ممکن حفاظت کند، برقرار می‌ماند؛ جریانی که دست‌کم ۸۰۰ سال، زنده و تأثیرگذار، این مسیر طلایی را طی کرده است.