برای آنکه بتوان اهم مسائل و رویدادهای آن را در یک نگاه پیش چشم داشت، وجود روزشماری جامع و کامل از مهم‌ترین وقایع تا تأثیرگذارترین چهره‌ها در سیر تحول ادبیات ضروری است. دکتر محمدجعفر یاحقی در کتاب دوجلدی «روزشمار زبان و ادبیات فارسی» اطلاعات لازم از آغاز پیدایش کتابت تا سال ۱۳۹۰ را به ترتیب روز، ماه و سال فراهم آورده است.
دکتر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد و همچنین عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی است و آثار شاخصی را در حوزه ادبیات و زبان به فارسی به رشته تحریر درآورده است. این کتاب به تازگی توسط انتشارات معین منتشر شده است. گفت‌وگوی مشروح با این پژوهشگر و نویسنده را درباره کتاب تازه‌اش می‌خوانید.
آقای دکتر عنوان کتاب «روزشمار زبان و ادبیات فارسی» بسیار جذاب است و خبر از اطلاعات جامعی از وقایع تاریخی دارد. آیا سیر تاریخی ادبیات در آن روز به روز بررسی شده است؟
اصطلاح روزشمار در واقع معادل کلمه کرونولوژی است که البته گاهی در فارسی سالشمار هم معنی می‌شود اما وقتی از روزشمار استفاده می‌کنیم یعنی حوادث روز به روز دنبال شده و به این معنی است که وقایع و رویدادهای مهم و اتفاق‌هایی که در یک مسیر می‌افتد را روز به روز و به صورت خلاصه و فشرده عنوان می‌کنیم، در حالی که بسیاری از این مسائل در کتاب‌های تاریخی به صورت پراکنده و وسیع آمده اما منبعی که به صورت فشرده پیش روی محقق باشد صرفاً در کرونولوژی انجام می‌شود و در نتیجه در این کتاب سیر تاریخی ادبیات را به صورت روزشمار بررسی کردیم.
ماهیت و محتوای این کتاب درباره چیست؟
من سال‌ها به فکر این بودم که برای ادبیات و زبان فارسی روزشماری را آماده کنم که بدانیم در هر زمانی چه اتفاق و رویدادی رخ داده و چه کتاب‌ها، آثار و افرادی در مسیر تاریخ ادبیات ما قرار گرفته‌اند و در جریان‌های بعدی تأثیرگذار بودند. برای این کار تعداد زیادی کتاب، تذکره، روزنامه، مجله، مقالات پراکنده و اتفاق‌های مختلف را حتی به زبان خارجی مطالعه کردم و مقاطع تاریخی که تعیین‌کننده بود را استخراج و به ترتیب تاریخ ذکر کرده‌ام. منظور از مقاطع تاریخی شخصیت‌هایی است که در یک روزگاری متولد شدند و درگذشتند و اینکه مجموع کتاب‌هایی که تألیف کردند در چه سال و دوره‌ای بوده و همچنین مباحثات، مذاکرات و وقایعی که اتفاق افتاده در چه مسیری بوده است. البته منظورم فقط وقایع تاریخی نیست بلکه وقایعی که مرتبط با ادبیات است مثلاً مکتب و سبکی به وجود آمده و جایزه‌ای برای یک رخداد در نظر گرفته شده و آن جایزه چه تأثیراتی در آینده ادبیات داشته و... همه این‌ها به شکل تاریخی آمده است. معمولاً هر سال هشت مدخل مختلف دارد و اول سال و سپس روزهای مورد توجه آن سال با معادل پیش از میلاد و پس از میلاد در این کتاب فهرست شده است. بنابراین تا سال ۱۳۰۰ و از این سال به بعد هم تاریخ میلادی، قمری و هم شمسی در کنار هم آمده و مشخص شده در یک روز به سه تاریخ چه اتفاقی افتاده است. این کتاب شامل همه وقایع تعیین‌کننده در تاریخ ادبیات به همراه تاریخ تولد و وفات شاعران، نویسندگان و افراد تأثیرگذار است.
براساس این کتاب می‌توان سیر تحول ادبیات را مطالعه و به دوره‌های اوج و فرود آن توجه کرد و از سویی دیگر دلایل پیشرفت و پسرفت آثار و زمینه و سبک‌ها را بررسی کرد. این کتاب تاریخ فشرده‌ای است که در هزار و ۲۵۵ صفحه همه تاریخ ادبیات فارسی را به طور خلاصه پیش چشم دارد و از هزاران فرد و ده‌ها هزار کتاب در آن یاد شده است.
در تاریخ ادبیات یکسری اطلاعات مشخص نیست مانند ذکر دو تاریخ تولد و فوت برای سعدی و یا شاعران دیگری همچون فردوسی که زمان دقیق تولد و وفات مشخص نیست. این گونه موارد را چگونه شفاف‌سازی کردید؟
بله، اما بالاخره یک تاریخی مسلم‌تر است. ما آنچه در کتاب‌های مختلف به آن استناد شده و محققان پذیرفتند را مبنا قرار دادیم و بقیه را نیز ذکر کردیم. اتفاقاً همین تاریخ متنوع و متعدد یک آشفتگی را در تاریخ ادبیات نشان می‌دهد که چقدر بی‌دقت بودند و حفظ زمان‌ها و تاریخ‌ها را ضرورت نمی‌دانستند و اطلاعات به دقت ضبط نشده و خود این مسئله آفت و مشکلی در تاریخ ادبیات ماست.
پیش از این درباره تاریخ زبان فارسی کتاب‌هایی منتشر شده، آیا این کتاب با آثار نویسندگانی همچون ذبیح‌الله صفا و پرویز خانلری هم ارتباط دارد؟
نه اصلاً. البته از کتاب‌های تاریخ ادبیات استفاده کردیم ولی این کتاب ارتباطی به آن‌ها ندارد. ما تاریخ‌ها را از کتاب‌های مختلف استخراج کردیم و پشت سر هم آوردیم. به طور مثال زمانی که به سعدی رسیدیم توضیح مختصری راجع به او دادیم که فقط برای راهنمایی خواننده است و به معنای تاریخ ادبیات کلاسیک نیست.
حفظ زبان فارسی چقدر نیازمند وجود چنین مرجعی است؟
متأسفانه ما خیلی عادت نکردیم به مسائل جزئی بپردازیم. البته کرونولوژی تاریخی موجود است اما در ادبیات تقریباً چنین چیزی وجود ندارد. چند سال پیش کتاب کوچکی درباره سالشمار تاریخ ادبیات معاصر منتشر شد که محدود بود اما برای کل ادبیات کاری نشده و دلیلش هم این است که کسی تا به حال به ضرورت آن توجهی نداشته و اهمیتش را درک نکرده است. من در مقدمه این کتاب به اهمیت این کار اشاره کردم و کسی هم که آن را تورق کند متوجه می‌شود چه دستاوردهای زیادی از این کتاب خواهد داشت. این کار برای هر دانشی لازم است و البته برای ادبیات و تاریخ بیشتر. خوشبختانه در تاریخ چندین سالشمار داریم اما در مورد ادبیات خیر و امیدوارم با انتشار این کتاب راه را برای کارهای جدی‌تر و شایسته‌تر باز کرده باشیم.
چقدر نگارش این کتاب وقت خودتان را گرفت؟
این یک طرح پژوهشی بود و اجرای آن حدود ۱۰ سال طول کشید. البته من از ۳۵ سال گذشته به فکر این کار بودم و زمانی که در لندن اقامت داشتم با فراغت بسیار توانستم یادداشت‌های زیادی به ویژه اطلاعات جامعی به زبان انگلیسی گردآوری کنم و پس از بازگشتم به ایران یک طرح پژوهشی تعریف کردم و در ادامه عده‌ای از دانشجویان با من همکاری کردند. عملاً ۶-۵ سال روی آن متمرکز بودیم اما در واقع بیش از ۳۰ سال است که درگیر آن بودم.
با توجه به اینکه تاکنون چنین کتابی در حوزه ادبیات نداشتیم، به نظرتان چه تأثیری در روند کیفی و پژوهشی خواهد داشت؟
ما تاکنون یک تسلسل تاریخی از تکامل ادبیات را پیش روی خود نداشتیم و هر چه بوده حاشیه‌ای و جزئی به آن پرداخته شده اما وقتی به کلیت آن می‌نگریم و همه جوانبش را می‌سنجیم می‌بینیم با دستاورد تازه‌ای روبه‌رو هستیم و می‌توان با کارهای گروهی تاریخ را در ابعادی منسجم جمع‌آوری کرد.
به نظرم با این کتاب می‌توان نظم و نظامی به مطالعات ادبی داد و ضرورت‌ها و کمبودهای آن را پیدا و موضوعات پژوهشی بسیاری را تعریف کرد.
نظر شما