برای ما که امروزه، تا اراده می‌کنیم، انواع میوه‌های گرمسیر و سردسیر و غیره جلویمان صف می‌کشد، باورش سخت است که بپذیریم، روزی روزگاری، زائران و مجاوران حرم رضوی، برای استفاده از میوه‌ها باید ماه‌ها منتظر می‌ماندند یا با خوردن فراورده‌های آن، مانند میوه خشک شده، یک جوری هوس میوه‌خوری را از سرشان می‌انداختند. تا حدود ۹۰ سال پیش، وسایل ارتباطی میان شهرها آن ‌قدر گسترده و کارآمد نبود که بتواند بازار میوه را در شهر مشهد، از نظر تنوع رونق ببخشد؛ حتی برای آوردن میوه از شهرهایی مانند نیشابور که چندان از مشهد دور نبودند، وسیله کافی و مناسب وجود نداشت. برای همین، مردم باید به میوه‌هایی که در شهرها و روستاهای اطراف آن عمل می‌آمد، بسنده می‌کردند. اما این میوه‌ها چه بود؟ مجاوران حرم رضوی با چه محصولات باغی‌ای از زائران پذیرایی می‌کردند؟ شاید تا به حال اصلاً به این مسئله فکر نکرده ‌باشید! اگر چنین است، امروز در صفحه نخست رواق، همراه ما شوید تا بفهمید که وضع، خیلی هم بد نبوده ‌است.

توت مشهد، سرور توت‌های ایران

توت یکی از محصولات باغی و قدیمی شهر مشهد است. تا همین ۱۵۰ سال پیش، فروش توت در مشهد رایج نبود؛ شهر پر بود از درخت‌های وقفی توت که مردم بدون پرداخت هزینه از آن‌ها استفاده می‌کردند. اما افزایش جمعیت و از بین رفتن بخش مهمی از این درخت‌ها، پای توت را به بازار میوه مشهد باز کرد. در مشهد ۶ نوع توت به عمل می‌آمد؛ رسمی پیوندی، بخارایی، شاه‌توت، توت قرمز، دالخور و هفت‌زاد. در بین این توت‌ها، توت بخارایی لطیف، پرآب و شیرین بود و چون در شهر عمل می‌آمد، طرفداران زیادی داشت. برخی معتقدند توت‌های مشهد در آن زمان، از همه جای ایران بهتر بوده‌ است. در میان این توت‌ها، توت هفت‌زاد بیشتر از بقیه دوام داشت و تا اواخر مهرماه هم میوه می‌داد.

سیب؛ میوه‌ای از بهشت

مشهدالرضا(ع) از نظر سیب هم بسیار متنوع بود. در مجموع ۶ نوع سیب در بازار میوه مشهد پیدا می‌شد که بیشتر آن‌ها را از روستاهای اطراف می‌آوردند؛ الموری، عباسی، بیاق‌دستی، گلشاهی، کلوخی و سیب بزرگ و آب‌دار اخلمد که از بهترین سیب‌های ایران محسوب می‌شود و هنوز هم طرفداران زیادی دارد. در میان این سیب‌ها به استثنای سیب اخلمد که از روستایی به همین نام در ۷۵ کیلومتری مشهد وارد شهر می‌شد، سیب گلشاهی به دلیل قیمت مناسب و طعم فوق‌العاده، طرفداران فراوانی داشت. به دلیل کم‌آسیب بودن این میوه در حمل و نقل، سیب‌ها را از مسافت‌های دورتر با استفاده از حیوانات باربر به مشهد می‌آوردند.

خربزه؛ محبوب همیشگی مشهدی‌ها!

حتماً شما هم از پدربزرگ‌هایتان، ماجرای خربزه‌خوری‌ در مشهد و رونق آن را شنیده‌اید؛ البته خربزه میوه نیست، جزو صیفی‌جات است، اما به هر حال یک محصول زراعی پرطرفدار در پذیرایی از میهمان‌هاست و در مشهد هم هنوز کاربرد زیادی دارد. اما جالب است بدانید که تا یک قرن پیش، این محصول در تابستان‌ها همه بازار را قبضه می‌کرد و حتی برخی فروشندگان، آن را روی گاری و پشت حیوان باربر، در کوچه پسکوچه‌های شهر عرضه می‌کردند. در مشهد ۱۷ نوع خربزه و طالبی عرضه می‌شد و از این منظر، شاید در تمام ایران نظیر نداشت؛ انواع خربزه بازار مشهد عبارت بودند از: خربزه گرجه، گرمک، طالبی اصفهانی، تیل، سیاه‌ سرداری، خاقانی، کربلایی، سینه‌باز، محولاتی، لاکی، رشیدی، زرد، ذوالفقارخانی، قلمکار، خطک، رقوم و دبیری. تعجب نکنید که طالبی را جزو خربزه‌ها آوردیم؛ آخر در یک قرن قبل، این دو از هم جدا نبودند! در بین این خربزه‌ها نوع خاقانی، گرجه و سیاه‌ سرداری به دلیل شیرینی و پرآبی، طرفداران زیادی داشت. بخش مهمی از اراضی اطراف مشهد به کاشت خربزه اختصاص یافته بود و امروزه هم در برخی از این نواحی مانند «جیم‌آباد» شهرت دارد.

انگور، سالار باغ‌های میوه

اگر قرار باشد از مهم‌ترین میوه پذیرایی در مشهدالرضا(ع) سخن بگوییم، بدون شک آن میوه انگور است؛ در بازار میوه مشهد، ۳۵ نوع انگور عرضه می‌شد، یعنی تنوع آن از دوران ما خیلی بیشتر بود؛ انواع انگورهای روچه، خلیلی، عسگری، کشمشی، صاحبی، فخری، شاهانی سفید، آونگ(هَوَنگی)، سنگونک، مویزی، سیاه معمولی، لعل، ریش‌بابا، نازک، شاهانی سیاه، فشنگی، قرمز، تیفی، خلیلی قوچانی، خلیلی پیکانی، عسگری سیاه، کشمشی سیاه و... را می‌شد در بازار مشهد در ماه‌های مختلف یافت. تولید سرکه و شیره انگور از این محصولات، در شهر مشهد رایج بود به ویژه شیره انگور که آن را در فصل زمستان با برف مخلوط می‌کردند و مقابل میهمان می‌گذاشتند.

سایر میوه‌ها

به جز مواردی که به آن‌ها اشاره کردیم، در شهر مشهد تا پیش از رونق حمل و نقل، آلبالو (یک نوع)، گیلاس (دو نوع معمولی و رسمی)، آلو (پنج نوع سیاه، بخارا، زرد، مویزی و شمس)، گوجه (سه نوع پیوندی، قرمز و نِلک) و بِه (سه نوع خَرو نیشابور، معمولی و تُرش) وجود داشت و در فصل‌های مختلف از آن برای پذیرایی استفاده می‌کردند؛ البته در مورد برخی میوه‌ها مانند بِه، درآوردن آن به شکل فراورده‌هایی مانند مربا و هدیه دادن آن به زائران و میهمانان، بیشتر متداول بوده است. از مجموع اطلاعاتی که ارائه کردیم می‌شود فهمید وضع قدیمی‌ها در زمینه میوه‌جات، خیلی هم بد نبوده‌ است؛ آن‌ها میوه‌های وطنی را در انواع مختلف میل می‌کردند؛ میوه‌هایی که با شرایط اقلیمی و ساختار بدنی‌شان تناسب داشت؛ اما ما در دوران خودمان، این همه میوه متنوع از سراسر دنیا را صرف می‌کنیم و البته نمی‌دانیم که چطوری و با چه وضعی به دستمان رسیده است! یکی از بزرگان فامیل که عمری بیش از ۱۰۰ سال داشت، همه را نصیحت می‌کرد که اگر می‌خواهید عمر طولانی و بدن سالم داشته باشید، میوه را در فصلش بخورید، چون خداوند آن را برای بدن شما در همان زمان آفریده و سازگار کرده‌ است. راستش را بخواهید دل من یکی که بازار میوه ۱۰۰ سال قبل را می‌خواهد، با آن تنوع میوه و عطر معنویتی که در فضایش می‌پیچید.