این خدمات افزون بر راهنمایی در مورد تاریخ حرم مطهر و زندگی و سیره امام رضا(ع)، شامل برخی راهنمایی‌های معنوی و زیارتی هم هست که هر زائری هنگام ورود به حرم به آن‌ها نیاز دارد. امروزه راهنمایی زائران توسعه و اشکال مختلفی پیدا کرده است و صرفاً در محدوده انتشار جزوات یا در اختیار قرار دادن نقشه‌ها نیست. اما فکرش را بکنید که اگر کسی هزار سال پیش می‌خواست به مشهد سفر کند، آن هم در شرایطی که هیچ اطلاعاتی درباره راه‌ها و ویژگی‌های جغرافیایی و تاریخی این منطقه نداشت، دست به چه کار پردردسری می‌زد؟ در چنین وضعیتی با توجه به مخاطرات قدیم مانند ناامنی راه‌ها، انتخاب مسیر صحیح و شناخت دقیق منطقه می‌توانست موجب آسودگی بیشتر زائر شود. بخشی از توجه مسلمانان به علم جغرافیا و تلاش برای تکمیل و گسترش آن به همین مسئله بازمی‌گشت یعنی به مسئله تسهیل سفرها و کم‌هزینه‌تر کردن آن‌ها. جغرافیدانانی مانند یعقوبی، اصطخری، ابن‌حوقل، ابن خردادبه و البته جغرافیدانان گمنامی مانند نویسنده کتاب مشهور «حدود العالم» در این زمینه دست به تألیفاتی زدند که زمینه را برای تسهیل سفرهای مسلمین و از جمله زائران حرم مطهر امام رضا(ع) فراهم کرد. در نوشتار پیش رو می‌خواهیم به برخی از اطلاعات جمع‌آوری شده توسط این پژوهشگران که به کار زائران حرم رضوی هم می‌آمد و در واقع برای آن‌ها حکم یک دفترچه راهنمای زائر را پیدا می‌کرد، بپردازیم. این گزارش‌ها، همگی پیش از سال ۴۰۰ هجری قمری نوشته شده‌اند و بیش از هزار سال قدمت دارند.
چقدر باید راه برویم؟
یکی از اصلی‌ترین نیازهای زائران برای طی کردن مسیر زیارت، دانستن فاصله میان شهرها و محاسبه مدتی بود که باید برای طی مسیر میان آن‌ها صرف می‌کردند. ابن‌خردادبه، جغرافیدان ایرانی و مسلمان با نوشتن کتاب «المسالک و ممالک» در سال ۲۷۲ق شاهکار کرد. او در واقع اطلسی دستنویس ساخت که هر مسافری بتواند مسیر و مدت سفر خود را تخمین بزند. وی در بخش مربوط به طوس، اسمی از مشهد نمی‌آورد، اما می‌نویسد: «از نیشابور تا بغیس ۴ فرسخ، از بغیس تا حمراء (کوهسرخ) ۶ فرسخ، از حمراء تا مثقّب (احتمالاً مشهد یا به قولی ابرده) ۵ فرسخ، از مثقّب تا نوقان ۵ فرسخ و از نوقان تا مزدوران ۶ فرسخ است». بنابراین مسافران برای رسیدن به مشهد از مسیر نیشابور، حدود ۹۰ کیلومتر را در کوه‌ها طی می‌کردند. این راه البته نسبت به مسیر صحرا کوتاه‌تر بود، اما خب دردسرهای خودش را هم داشت.
درباره مردم مشهد
یعقوبی در سال ۲۷۹ق در کتاب مشهور خودش، «البلدان» می‌نویسد: «در طوس قومی از طِی و جز آن سکونت دارند و بیشتر آن‌ها عجم هستند و قبر رشید (هارون عباسی) آنجاست و نیز وفات (شهادت) علی بن موسی بن جعفر علیهم‌السلام آنجا روی داد و شهر بزرگ طوس را نوقان می‌گویند». یکی از نکات جالب این گزارش، سکونت قوم حاتم طایی در نزدیکی مشهد و شاید در مجاورت آن باشد. قوم «طی» از اقوام مشهور شبه جزیره عربستان بود که حاتم طایی از افراد تاریخی و برجسته آن محسوب می‌شد.
حرم امام رضا(ع) کجا قرار دارد؟
می‌دانیم مشهد تا مدت‌ها به عنوان یک شهر شناخته نمی‌شد، در واقع تا زمانی که شهرهای بزرگی مانند نوقان و تابران در نزدیکی آن بودند، مشهد تنها به عنوان زیارتگاهی معتبر و شناخته شده در نزدیکی نوقان شهرت داشت. بنابراین صرف اطلاع زائر از قرار داشتن حرم در محدوده نوقان، کارش را راه نمی‌انداخت. ابن‌حوقل در سال ۳۶۰ق در کتاب «صورةالارض» می‌نویسد: «مرقد علی بن موسی الرضا علیه‌السلام در بیرون شهر نوقان است و در مجاور قبر رشید در مقبره‌ای بسیار زیبا در قریه‌ای به نام سناباد که حصنی (دیواری) استوار دارد، واقع است و گروهی در آن معتکف هستند». پیش از ابن‌حوقل، اصطخری نیز در سال ۳۴۰ق به موقعیت جغرافیایی مشهدالرضا(ع) اشاره کرده و نوشته است: «شهرهای طوس، رادکان، تابران، بردغور و نوقان باشد که مشهد علی بن موسی الرضا رضوان‌الله علیهما و گور رشید آنجاست، به چهار فرسنگی شهر». بر پایه این گزارش‌ها، مسافران مشهدالرضا(ع) در هزار سال پیش، علاوه بر جایگاه جغرافیایی حرم رضوی متوجه می‌شدند که این حرم مطهر بر گرد خودش دیواری بلند دارد و البته جمعی از اهل عبادت در آن به صورت مداوم حضور پیدا می‌کنند و معتکف می‌شوند؛ یعنی در این مکان، محلی برای حضور شبانه‌روزی هم دایر است.
سیمای معماری و اقتصادی مشهد
نویسنده کتاب «حدود العالم» در سال ۳۷۲ق گزارشی نسبتاً دقیق درباره ظرفیت اقتصادی مشهدالرضا(ع) و اطراف آن ارائه می‌کند و می‌نویسد: «طوس ناحیتی است و اندر وی شهرک‌هاست چون طاوران و نوقان، برغون و رایگان و اندر میان کوه‌هاست و اندر کوه‌های وی معدن پیروزه (فیروزه) است و معدن مس است و سرب و سرمه و دیگ سنگین و سنگ فسان و شلواربند و جورب خیزد و به نوقان، مرقد مبارک علی بن موسی الرضاست و آنجا مردمان به زیارت شوند و از آنجا دیگ سنگین خیزد». بر اساس گزارش این کتاب، شهر مشهد از همان هزار سال پیش، افزون بر معادن احجار کریمه، صاحب صنعت سنگ‌تراشی و تولید دیگ سنگی بود که امروزه به «هرکاره» یا به قول مشهدی‌ها «هَرکِرِه» معروف است و زائران هزار سال قبل، پیش از ورود به منطقه طوس و زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) از وجود چنین صنعت و هنری مطلع بودند. در زمینه معماری نیز ابودلف ینبوعی در سفرنامه خودش که آن را در سال ۳۴۱ق به رشته تحریر درآورده است، می‌نویسد: «در آنجا آثار باشکوه اسلامی دیده می‌شود؛ اقامتگاه حُمَید بن قحطبه در آنجا واقع است و در حد یک میل مساحت دارد و نیز در یکی از باغ‌های آن، آرامگاه علی بن موسی‌الرضاست. میان طوس و نیشابور کاخ بسیار باشکوه و مستحکمی برپاست. من مانند آن را از حیث بلندی دیوارها و استواری بنا ندیدم». با این حال، جغرافیدانان به مسائل و مشکلات منطقه مشهد هم توجه داشته‌اند مثلاً مقدسی در سال ۳۸۰ق در کتاب «احسن التقاسیم» نکته بسیار مهمی را به مسافران و زائران گوشزد می‌کند: «نوقان از تابران [به لحاظ وسعت و جمعیت] کمتر است، بازارها بر گرد جامع‌اند. در تراشیدن دیگ سنگی ماهرند. مردم تردستند ولی به کمبود آب گرفتارند». می‌بینیم که کم‌آبی و عوارض ناشی از آن، از همان زمان یعنی هزار سال پیش در مشهدالرضا(ع) به چشم می‌آمده است و حکمرانان این منطقه هر کدام به فراخور توان خود، در رفع آن کوشیده‌اند. هر چند که لازم بوده است زائران و مسافران هم خود را برای روبه‌رو شدن با چنین وضعیتی آماده کنند.
نظر شما