علمای اخلاق غیرت را به همه مقدسات اعم از دین، ناموس و یا وطن و امثال آن توسعه داده‌اند. درباره این مبحث مهم با حجت‌الاسلام محمد عالم‌زاده نوری، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت‌وگو کرده‌ایم.

به عنوان پرسش نخست بفرمایید منظور از غیرت دینی چیست؟

غیرت یکی از فطریات آدمی است و اسلام هم دینی است که بر اساس فطرت تشریع شده است. غیرت به معنی حساسیت و دفاع از چیزی است که برای انسان از ارزش فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

بر اساس نظر لغت‌شناسان، ماده «غ ی ر» بر دو معنا دلالت می‌کند: یکی اختلاف دو چیز و یکی هم صلاح و منفعت که غیرت به معنای دوم است. بنابر این تعریف، حساسیتی که در آن مصلحت و منفعتی متوجه خانواده می‌شود غیرت محسوب می‌شود و اگر منفعتی نداشته باشد؛ بلکه موجب آسیب رساندن به بنیان خانواده شود، دیگر غیرت نیست. 

غیرت، نوعی حساسیت و توجه به اموری است که مورد علاقه انسان است و دیگران در آن حقی ندارند. البته به شرط اینکه از این اهتمام و توجه، منفعتی حاصل شود و به مصلحت باشد.  مرحوم نراقی غیرت را این‌گونه تعریف کرده است: «غیرت تلاش در نگهداری آنچه است که حفظش ضروری است و در مقابل، بی‌غیرتی عبارت است از کوتاهی و اهمال در محافظت آنچه نگاهبانی آن لازم است، از دین و عرض (ناموس و آبرو) و اولاد و اموال».

علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان می‌گوید: «غیرت یکی از اخلاق حمیده و ملکات فاضله است و آن عبارت است از دگرگونی حالت انسان از حالت عادی و اعتدال، به طوری که انسان را برای دفاع و انتقام از کسی که به یکی از مقدساتش اعم از دین، ناموس و یا جاه و امثال آن تجاوز کرده، از جای خود می‏کند».

بنابراین غیرت نوعی دگرگونی درونی و حساسیت و مسئولیت‌پذیری فرد نسبت به امور مورد علاقه‌اش است و شامل همه مقدسات اعم از دین، ناموس، وطن و امثال آن می‌شود. انسان غیرتمند در این موارد به هیچ کس اجازه تجاوز نمی‌دهد. 

این صفت، نتیجه شجاعت، بزرگی و قوت نفس است. امام علی(ع) فرمودند: «ثمره الشجاعة الغیرة» یعنی کسی که ترسو و ضعیف‌النفس باشد، نمی‌تواند به‌درستی غیرت‌ورزی کرده، از ناموس و دین و ملت خود دفاع کند. 

تفاوت «غیرت» و «حمیت» در چیست؟

در برخی از کتب، لغت غیرت و حمیت یکسان معنا شده است. اما در برخی روایات، حمیت فرد مورد مذمت قرار گرفته است. «حمیت در اصل از ماده حمی به معنی حرارتی است که از آتش و خورشید و نیروی حرارتی دیگر در بدن و سایر اجسام تولید می‌شود. به خشم و غضبی هم که طغیان می‏کند حمیت تعبیر شده است».

در مورد اقسام حمیت علما اتفاق نظر دارند که بر دو گونه است: حمیت پسندیده و حمیت مذموم. حمیت پسندیده در جایی به کار می‌رود که نگهداشت آن بر او لازم است و آن عبارت است از: دین، خانواده و وطن. این‌گونه پاسداشت و حمیت را غیرت می‌نامند؛ این نوع از حمیت، مثبت و سازنده است و در ردیف مکارم اخلاقی به شمار می‌رود. حمیت ناپسند آن حالت روگردانی از حق و زورگویی و غارتگری است که از آن به عصبیت و حمیت جاهلی یاد می‌شود. ریشه این خوی زشت، خشم و غضبی است که همراه با خودبینی خودشگفتی و خودبزرگ بینی باشد. 

«شجاعة الرجل علی قدر همّته و غیرته علی قدر حمیّته»: شجاعت مرد به اندازه همت او است و غیرت او به اندازه حمیت او. در این روایات، حمیت در معنای مثبت و پسندیده‌اش به کار رفته است که در واقع همان غیرت است. اما در بیشتر موارد، حمیت همانند تعصب در معنی مذموم به کار رفته است. در قرآن کریم آیه‌ای است که در آن از حمیت جاهلی خبر داده است.  

«اذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجاهلیّة فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین و الزمهم کلمة التقوی»: (به خاطر بیاورید) هنگامی را که کافران در دل‌های خود حمیت جاهلیت داشتند و (در مقابل) خداوند آرامش و سکینه خود را بر فرستاده خویش و مؤمنان نازل فرمود و آن‌ها را به حقیقت تقوا ملزم ساخت. 

امام صادق(ع) فرمود: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) یَتَعَوَّذُ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ سِتِّ خِصَالٍ مِنَ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ الْحَمِیَّةِ وَ الْغَضَبِ وَ الْبَغْیِ وَ الْحَسَد؛ رسول خدا را عادت چنین بود که هر روز از ۶ چیز به خدا پناه‏ می‏برد، از شک و شرک و حمیت و خشم و ستم و رشک. 

منظور از غیرت ملی چیست؟

غیرت یک امر فطری است که خدا در سرشت انسان نهاده است. علامه طباطبایی می‌فرماید: «در ساختمان روحی انسان چیزی به کار رفته که آدمی را در مواقعی که احساس کند دیگران به منافع او تجاوز می‏کنند و رعایت احترام مقدسات (مثلاً اطفال و ناموس) او را نمی‏کنند و یا درصددند آبروی او را بریزند و خاندان او را هتک نمایند و یا کاری دیگر از این قبیل کنند وادار به دفاع می‏سازد.  این لزوم دفاع از خود و از متعلقات خود حکمی است که فطرت به گردن بشر انداخته و به وی الهام کرده». 

رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند توصیه‌ من این است که حضور سیاسی لازم است و در مواردی مقتضای غیرت دینی هم هست؛ اما با حرکات بی‌رویه، حرکات عصبی، تفاوت بگذارید. مرز بین این دو را همیشه در نظر داشته باشید .تفاوت غیرت دینی و عصبیت سیاسی در چیست؟

واژه تعصب برگرفته از عصبیت و آن به معنای جانب‌داری و دفاع از کسی است که فرمان او بر تو لازم است یا طرف‌داری از کسی که او را به خاطر هدفی برگزیده‌ای. ابن‌منظور در لسان‌العرب می‌نویسد: تعصب برگرفته از عصبیت و عصبیت به معنای به ‌پا خاستن انسان برای کمک به نزدیکان و آشنایان است؛ خواه آن‌ها ظالم باشند و خواه مظلوم.

بنابراین تعصب به معنای مطلق حمایت کردن از اموری است که به انسان تعلق دارد، هر چند در آن ظلم و ستمی به دیگران وارد شود؛ حق باشد یا ناحق. به این معنا که در دعوا و نزاع یا انتخابات و مانند آن با وجود آنکه می‌داند حق با دیگری است ولی از خویشاوندان خود حمایت می‌کند. البته عشق و علاقه انسان به متعلقات خود و حمایت از آن‌ها امری طبیعی است و نمی‌توان بر آن خرده گرفت ولی باید مواظب بود به حد افراط نرسد. منظور از تعصب بیجا همین حد افراط است.  

در کتاب اخلاق در قرآن نیز آمده است: «تعصب و حمیت و تقلید سه مفهوم نزدیک به هم هستند که شاخه مذموم و شاخه ممدوح دارند. به‌طور کلی اگر وابستگی انسان به امور نادرست و غیرمنطقی باشد، تعصب مذموم است و این همان چیزی است که در قرآن مجید از آن به عنوان تعصب جاهلیت یاد شده است. اگر وابستگی به امور مثبت و مفید و سازنده و از روی علم و آگاهی باشد، تعصب مثبت و ممدوح است».

زهری می‌گوید: از امام علی بن الحسین(ع)، معنای عصبیت را پرسیدم. فرمود: العصبیّة التی یأثم علیها صاحبها ان یری شرار قومه خیراً من خیار قوم آخرین و لیس من العصبیّة ان یحبّ الرجل قومه ولکن العصبیّة ان یعین قومه علی الظلم؛ تعصب ناپسندی که دارنده آن گناهکار به شمار می‌رود آن است که: بدی خویشان خویش را نیک ببیند و آن بدی‌ها را بر نیکی دیگران برتری دهد لکن دوست داشتن و طرف‌داری از خویشان امری است پسندیده؛ مصداق عصبیت منفی است آن است که کسی قوم و قبیله‌اش را بر ستم و ستمگری یاری رساند. 

هر چند در آموزه‌های روایی، در بیشتر موارد، تعصب مذموم مورد اشاره قرار گرفته و آثار دنیوی و اخروی آن گوشزد شده است. مانند این روایت که از پیامبر(ص)‌ نقل شده که فرمودند: «من کان فی قلبه حبة من خردل من عصبیة بعثه الله یوم القیامة مع اعراب الجاهلیة»: هر که در دلش به اندازه دانه خردلی عصبیت ‏باشد خدا در روز قیامت او را با اعراب جاهلیت‏ برخواهد انگیخت.

در چه زمینه‌هایی می‌توان برای غیرت کارکردهای اخلاقی، اجتماعی و سیاسی قائل شد؟

مهم‌ترین پیامد غیرت دینی بقای دین و مهم‌ترین فایده غیرت ناموسی، عفت و پاکدامنی افراد جامعه است. در روایاتی که از ائمه اطهار(ع) رسیده به برخی از پیامدهای اخروی غیرت نیز اشاره شده است. 

قداح از امام صادق و او از پدرانش(ع) روایت می‏کند موسی بن عمران(ع) گفت: بار خدایا آن‌هایی که روز قیامت در سایه عرش تو قرار می‏گیرند در آن روزی که سایبانی جز سایبان تو نیست چه افرادی هستند. خداوند متعال فرمود: آن‌هایی که در هنگام دیدن محرمات به خشم می‏آیند، در آن هنگام که مشاهده می‏کنند مردم محرمات را حلال کرده‏اند مانند پلنگ که خشمگین می‏گردد و حمله می‏کند.  در اعمال غیرت باید از افراط و تفریط بپرهیزیم و عقلانیت عملی را رعایت کنیم؛ زیرا افراط و تفریط نتیجه عکس می‌دهد. بنابراین باید تابع دین و آموزه‌های متقن آن باشیم و از اعمال سلیقه شخصی و وسواس‌گونه پرهیز کنیم.  از امام باقر(ع) نقل شده که رسول خدا(ص) فرمود: 

«إِنَّ هَذَا الدِّینَ مَتِینٌ فَأَوْغِلُوا فِیهِ بِرِفْقٍ وَ لَا تُکَرِّهُوا عِبَادَةَ اللَّهِ إِلَی عِبَادِ اللَّهِ فَتَکُونُوا کَالرَّاکِبِ الْمُنْبَتِّ الَّذِی لَا سَفَراً قَطَعَ وَ لَا ظَهْراً أَبْقَی»؛ همانا این دین محکم و متین است، پس با ملایمت در آن در آیید و عبادت خدا را به بندگان خدا با کراهت تحمیل نکنید تا مانند سوار درمانده‌ای باشید که نه مسافت را پیموده و نه مرکبی به جا گذاشته (یعنی به‌واسطه زیادی سرعت، مرکبش در بین راه از رفتار بازماند).

ما من احد اغیر من الله: یعنی از خدا غیورتر وجود ندارد؛ بنابراین غیرت و تعصب را از هر سویی به سوی خدا باید برگردانیم و موارد آن را در قالب توحید بریزیم، به این معنا که هرجا تعصب ورزیدن، خداپسندانه است، باید تعصب ورزیم و هرجا نباشد نباید اعمال کنیم. از امام صادق(ع) نقل شده: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی غَیُورٌ یُحِبُّ کُلَّ غَیُورٍ وَ لِغَیْرَتِهِ حَرَّمَ‏الْفَوَاحِشَ ظَاهِرَهَا وَ بَاطِنَهَا»: خدا غیرتمند است و هر غیرتمندی را دوست دارد و چون غیرت دارد کارهای زشت آشکار و پنهان را حرام کرده است.