به مناسبت سالروز شهادت امام کاظم(ع) درباره ابعاد مختلف سیره اخلاقی آن امام همام با حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا جباری، مدیر گروه تاریخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و عضو انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه قم به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
امام هفتم(ع) به گواهی همه مورخان در زهد و عبادت بسیار معروف بودند و به همین دلیل «عبدصالح خدا» لقب گرفته‌اند. سیره عبادی آن حضرت چگونه بود؟
مهم‌ترین بعد از سیره فردی امام کاظم(ع) سلوک عبادی آن حضرت است؛ زیرا مهم‌ترین بعد زندگی انسان در سلوک او با خداوند متجلی می‌شود. بنابر گزارش جاسوسان هارون، امام در زندان با خدا چنین راز و نیاز می‌کردند: خدایا من همواره فراغتی را از تو برای عبادتت طلب می‌کردم و تو آن‌را برایم فراهم کردی پس تو را بر این نعمت سپاس می‌گویم. در روایات آمده امام کاظم(ع) قرآن را با صوتی بسیار نیکو تلاوت می‌کردند و هنگام تلاوت می‌گریستند، به‌گونه‌ای که شنوندگان نیز تحت تأثیر قرار گرفته و به گریه می‌افتادند. همچنین در حال عبادت از خشیت الهی چنان می‌گریستند که محاسنشان خیس می‌شد. یکی دیگر از جلوه‌های ریاضت عبادی امام کاظم(ع) سفر با پای پیاده به حج واجب و عمره بود.
از سلوک معنوی و منش اخلاقی امام کاظم(ع) برایمان بگویید.
در سلوک معنوی امام تأکید زیادی به یاد خدا و پرهیز از دنیاگرایی وجود دارد. ایشان در حدیثی یاد مرگ را وسیله دوری از معصیت دانسته اند. یکی از جلوه‌های حیات معنوی امام، اطاعت محض از خدا و ترک معصیت است، چنان‌که در وصیت به یکی از فرزندانشان فرموده‌اند: مبادا خدا تو را در معصیتی ببیند که از آن نهی کرده است. توکل به خداوند، تسلیم در برابر اراده و خواست خدا و رضا به قضای الهی و شکر نعمت‌های خدا در زبان و عمل از ویژگی‌های اخلاقی امام بود که در روایات مختلف به آن‌ها اشاره شده است.
امام در پاسخ به فردی که درباره مفهوم آیه «و من یتوکل علی الله فهو حسبه» سؤال کرد، فرمودند: «توکل بر خدا درجاتی دارد و یکی از آن‌ها این است که در همه کارها به خدا توکل کنی و از آنچه خدا در حقت انجام داد راضی باشی و باور کنی او جز خیر برای تو نمی‌خواهد. پس با سپردن امورت به خدا به او توکل و اعتماد کن». مقام شکر نیز در سلوک معنوی امام کاظم(ع) جایگاه عجیبی دارد.
ایشان در حدیثی فرموده‌اند: «بازگویی نعمت‌های الهی شکر است و ترک آن کفران نعمت. پس نعمت‌های الهی را با شکرگزاری استمرار ببخشید». خود آن حضرت بالاترین درجه شکرگزاری را داشتند. در روایتی از هشام بن احمر نقل شده:«همراه امام در یکی از نواحی اطراف مدینه در حال حرکت بودم. ناگهان ایشان از مرکب پیاده شده و به سجده افتادند. وقتی دلیل این کار را پرسیدم امام فرمود: به یاد یکی از نعمت‌های الهی افتادم و خواستم شکرگزار خدا باشم».
صبر امام نیز مثال‌زدنی و شگفت‌آور است تا جایی‌که به دلیل حلم بسیار و فروخوردن خشم و صبر بر مشقات و آلام زمانه ملقب به «کاظم» شدند. ایشان از هر کسی که به او بدی می‌کرد و بر او ستم روا می‌داشت، می‌گذشت و به این مقدار نیز بسنده نمی‌فرمود، بلکه به آن‌ها نیکی و احسان می‌کرد تا روح شرارت و خودخواهی از نفوس آنان رخت بربندد. ابـن‌اثیر که از متعصبان اهل سنت است در این‌باره می‌گوید: «آن حضرت را کاظم لقب دادند به جهت آنکه احسان می‌کرد با هر کس که بـا او بـدی مـی‌کـرد و این عادت همیشه او بود».
سیره اجتماعی امام کاظم(ع) در برخورد با خانواده و مردم جامعه چگونه بود؟
روحیه دوستی و برادری، انفاق، ایثار و رفع نیاز نیازمندان به‌ویژه افراد تهیدست جامعه یکی از ویژگی‌های مهم امام کاظم(ع) در معاشرت با مردم بود. انفاق‌های آن حضرت معمولاً پنهانی بود. حتی «صرار موسی» یعنی کیسه‌هایی که آن حضرت برای کمک به فقیران جامعه می‌بخشیدند در بین مردم ضرب‌المثل شده بود. آن حضرت نگاهی بسیار تکریم‌آمیز و بدون تبعیض به مردم داشتند. در روایتی آمده: روزی امام با مردی بسیار زشت رو از اهالی عراق برخورد کردند. نزد او نشسته و با او بسیار گرم گرفتند و به‌گونه‌ای سخن گفتند گویی او می‌تواند نیاز امام را برطرف سازد. برخی از افرادی که شاهد این صحنه بودند گفتند: شما به او عرض حاجت می‌کنید در حالی‌که او از شما نیازمندتر است. امام فرمودند: او بنده‌ای است از بندگان خدا و برادری است از منظر کتاب خدا و همسایه‌ای است در سرزمین‌های خدا که با ما در بهترین پدران یعنی حضرت آدم و بهترین ادیان یعنی اسلام مشترک است. شاید روزی نیاز ما به او بیفتد و پس از احساس تکبر نسبت به او، متواضعانه در برابرش قرار گیریم».
شرکت در تشییع جنازه مؤمنان، اکرام میهمان و... از جمله دیگر رفتارهای اجتماعی امام است.
امام توجه ویژه‌ای به صله ارحام و بازدید از خویشاوندان داشتند. در روایتی درباره آن حضرت آمده است: «و کان اوصل الناس لاهله و رحمه» یعنی ایشان کوشاترین فرد در زمینه صله ارحام با خانواده و بستگان بودند.
یکی از ابعاد مهم سیره معصومین(ع) اخلاق معاش و سبک زندگی اقتصادی است. امام کاظم(ع) در این زمینه چگونه عمل می‌کردند؟
سیره اقتصادی معصومین(ع) را می‌توان در دو بعد درآمد و مصرف بررسی کرد. در بعد درآمد، مهم‌ترین اصل، اهتمام به کار و تلاش و کسب حلال و پرهیز از درآمد حرام است. در بعد مصرف نیز ساده‌زیستی، اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف را می‌توان نام برد. امام کاظم(ع) نیز همچون پدران بزرگوارشان با وجود مقام والای امامت و جایگاه بالای اجتماعی، خودشان برای کسب روزی تلاش می‌کردند به‌گونه‌ای که موجب تعجب اصحابشان می‌شد. در روایتی از قول علی بن ابی حمزه آمده: «امام را دیدم که در مزرعه کار می‌کرد و عرق می‌ریخت. گفتم: کارگران کجایند. جواب دادند: ای علی کسانی که بهتر از من بوده‌اند با دستانشان روی زمین کار کرده‌اند. پرسیدم آن‌ها چه کسانی هستند؟ گفتند: رسول خدا(ص)، امیرمؤمنان و همه پدرانم؛ این روش اولیا و صالحان است».
دومین اصل مهم در سیره اقتصادی امام صادق(ع) پرهیز از مال حرام است. در روایتی آمده: «یکی از اصحاب امام غلامش را برای تحویل ۲۰۰ دینار نزد ایشان می‌فرستد. امام بخشی از پول را قبول کرده و بقیه را رد کرده و می‌گویند: به شعیب بگو این دینارها را به جای خودش برگرداند. وقتی غلام دینار را به شعیب داد، شعیب گفت: خواستم ۲۰۰ دینار کامل شود بدون رضایت همسرم ۵۰ دینار از مال او برداشتم». در بعد مصرف نیز روایات زیادی به ساده‌زیستی، اقتصاد و اعتدال امام اشاره دارند. در خانه امام از تجملات خبری نبود. بنابر روایتی وقتی هارون برای سفر حج به مدینه آمده بود امام پیشاپیش بزرگان شهر سوار بر قاطر به استقبال وی رفتند. امام در پاسخ به فضل بن ربیع که به مرکب امام اعتراض کرد فرمودند: خیرالامور اوسطها. یکی از اصحاب امام می‌گوید: در اتاق محل عبادت ایشان جز شمشیری آویخته، یک جلد قرآن و یک سبد چیز دیگری ندیدم.
نظر شما