فراوانی اقدامات و مشاغل او در این امور موجب شده بیشتر ملک‌الشعرای بهار را از منظر ادبی یا فعالیت‌های سیاسی‌اش بشناسیم. شاید بسیاری از شما خوانندگان عزیز ندانید که بهار فعالیت‌های متعددی در آستان ‌قدس رضوی داشت و تا پیش از مهاجرت به تهران، به علت تحت تعقیب قرار گرفتن توسط سربازان تزار روس، یکی از کارکنان فرهنگی و فعال آستان ‌قدس محسوب می‌شد.

شروع خدمت از ۱۵ سالگی

ماجرای ارتباط محمدتقی بهار با آستان قدس رضوی، به پیشینه خانوادگی او و البته جایگاه پدرش، ملک‌الشعرای صبوری در این تشکیلات بازمی‌گردد. اگر یادتان باشد یک بار ضمن بررسی جایگاه و مقام ملک‌الشعرایی آستان‌ قدس رضوی، به نام بهار و پدرش اشاره کردیم. ملک‌الشعرای بهار در سال ۱۲۶۵ خورشیدی در محله سرشور مشهد، در کوچه چهنو و در منزل پدری‌اش متولد شد. افراد خانواده وی عمدتاً طبع ادبی داشتند و او نیز از این استعداد، به حد کمال برخوردار بود و سروده‌های محکم و پرمفهومی می‌سرود. اما اگر فکر کرده‌اید الان قرار است در مورد ملک‌الشعرایی وی به جای پدرش در آستان قدس حرف بزنم، سخت در اشتباهید! ملک‌الشعرای بهار در سال ۱۲۸۳ خورشیدی پس از درگذشت پدرش، محمدکاظم صبوری بر اثر بیماری وبا، ملک‌الشعرای آستان‌ قدس شد، اما این نخستین ارتباط وی با تشکیلات آستان و اولین خدمت در این مکان مقدس نبود. محمدتقی بهار در سال ۱۲۸۰ خورشیدی، زمانی که ۱۵ سال داشت، به درخواست پدرش و با تأیید نیرالدوله، حاکم وقت خراسان به عنوان خادم کشیک اول منصوب شد و برای انجام وظیفه در کشیک یاد شده، حضور می‌یافت. شاید در آن زمان، بهار جوان‌ترین خادم حرم مطهر بوده‌ باشد.

ورود به کتابخانه آستان ‌قدس

با این حال، خدمت در کسوت خادمی کشیک اول، تنها افتخار ملک‌الشعرای جوان نبود. او علاقه فراوانی به کتاب و مطالعه متون قدیمی داشت و کتابخانه آستان‌ قدس رضوی مکانی بود که می‌توانست عطش بهار را در این زمینه تا حد زیادی فرو بنشاند. این بود که مدتی پس از ورود به کشیک اول، از پدرش خواست پادرمیانی کند و با طرح موضوع نزد حاکم خراسان، برای محمدتقی جوان راهی به سوی کتابخانه حرم مطهر بگشاید.

البته او می‌توانست هر زمان که مایل باشد، به سراغ کتابخانه برود و از منابع آن استفاده کند؛ اما در آن زمان، مقررات کتابخانه دست و پاگیر بود و چنان که باید و شاید اجازه فعالیت و مطالعه به ملک‌الشعرا نمی‌داد (شرح برخی از این محدودیت‌ها را یک ‌بار در یکی از شماره‌های رواق خدمتتان عرض کردم). مرحوم محمدکاظم صبوری با درخواست پسر موافقت کرد و با همراهی نصیرالملک شیرازی که در آن زمان مسئولیت نایب‌التولیه را برعهده داشت، موضوع را نزد نیرالدوله مطرح کرد. حاکم نه تنها با پیشنهاد  موافقت کرد، بلکه لقبی هم به محمدتقی بهار داد؛ او از آن پس لقب «ثقةالکتاب» گرفت و مقرر شد برای خدمتش در کتابخانه، مواجب هم دریافت کند. وی در سال ۱۲۸۳ خورشیدی و در پی درگذشت پدر نیز چنان‌که می‌دانید لقب ملک‌الشعرای صبوری را به ارث برد و در ۲۳ سالگی، ملک‌الشعرای آستان ‌قدس رضوی شد. بنابراین رسیدن محمدتقی بهار به مقام ملک‌الشعرایی آستان، دست‌کم هشت سال پس از شروع خادمی وی در کشیک اول و فعالیتش به عنوان ثقةالکتاب در کتابخانه بوده ‌است.

مدت حضور در خدمت

اینکه حضور محمدتقی بهار در تشکیلات آستان قدس رضوی تا چه زمانی ادامه داشت، دقیقاً معلوم نیست. می‌دانیم که او در جریان استبداد صغیر – دوره سلطه محمدعلی ‌شاه بر کشور – عملاً تحت تعقیب و مغضوب حکومت بود و همزمان اشغالگران روس نیز کینه او را به دل داشتند و دربه‌در به دنبالش می‌گشتند. در اسناد کتابخانه آستان ‌قدس رضوی مربوط به سال ۱۳۲۵ق/ ۱۲۸۶ش، از بهار با همان عنوان ثقة‌الکتاب کتابخانه آستان یاد می‌شود، اما پس از آن اطلاعات دقیقی در این ‌باره وجود ندارد. در فهرست کارکنان کتابخانه آستان قدس که در سال ۱۳۰۳خورشیدی توسط عبدالعلی اوکتایی، رئیس وقت کتابخانه تهیه شده‌ است، نامی از بهار در میان نیست؛ هر چند که به اعتقاد علی میرانصاری در کتاب «اسنادی از مشاهیر ادب معاصر» احتمالاً در این فهرست نام افرادی ضبط شده ‌است که به طور دائم در کتابخانه مشغول کار بوده‌اند و بهار به دلیل مشغله‌های فراوانش نمی‌توانسته چنین باشد.