​​​​​​​چندی پیش باز هم کودک بی‌دفاع دیگری در قم طعمه سگ‌های ولگرد شد. سینای چهار ساله، کودک افغانستانی ساکن قم در تاریخ ۶ تیر سال‌جاری توسط گله‌های سگ مورد حمله قرار گرفت و گردنش دریده شد. در یک سال گذشته علاوه بر سینا، امین و یاسین دو کودک ۴ و نیم ساله و ۵ ساله بابلی و بیرجندی هم قربانی گله‌های سگ شده و جانشان را از دست دادند. ده‌ها و صدها مورد دیگر هم به‌دلیل حملات سگ‌ها مجروح شده و عمری را باید با آسیب‌های جسمی و روحی کابوس حمله سگ سپری کنند. نگارنده به‌دلیل ماهیت شغلی خود مرتب در سفر است. خود من یکبار به‌شدت مورد حمله سگ قرار گرفتم و مجروح شدم. هرجا اخیراً هر جا می‌روی پر از سگ‌های ولگرد است، از قله کوه‌ها تا عمق جنگل‌ها و حتی وسط بیابان‌ها سگ و مدفوع سگ غوغا می‌کند. شمار سگ‌ها در پارک پردیسان و گربه‌های در پارک گفت‌وگو و لاله به حدی است که خاک و زمین مملو از مدفوع این حیوانات است.
چندی پیش در یکی از مجتمع‌های تفریحی بین  راهی در اتوبان قم - تهران توقف کردم، داخل مجتمعی که باید استانداردهای بهداشتی رعایت شود، پر بود از سگ‌های ولگرد و کثیفی که با بسته‌های غذا پذیرایی می‌شدند؛ حتی در کنار اتوبان گله سگ‌ها رژه می‌روند. در روستای بابامنیر در استان فارس شاهد رژه گله‌ای سگ‌های ولگرد بودم.
کشور ما سال‌هاست که برای مبارزه با هاری تلاش می‌کند و صدها میلیون دلار برای ریشه‌کنی هاری از بودجه کشوری خرج شده است. تأسف‌آور است که تنها در سال ۱۴۰۰، این بیماری کشنده که سگ‌های ولگرد عامل انتشار آنها هستند، جان ۱۶ نفر و از جمله دو نفر در استان تهران را گرفتند. اخیراً جامعه دامپزشکی کشور، درخصوص شیوع این بیماری اطلاعیه مهمی صادر کرده‌ است که به نظر می‌رسد کسی نمی‌خواهد این فریاد را بشنود.
نامه‌ای با ۵۴ امضا
در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۴۰۰، ۵۴ نفر از استادان زیست شناسی و دامپزشکی کشور، از دانشگاه‌های مختلف نامه بسیار مهمی به دادستان کل کشور نوشتند تا با استفاده از قوانین موجود و تجربیات جهانی جلوی رفتارهای خطرناک اقلیتی که در این سال‌ها، سگ و گربه ولگردپروری را در ایران راه انداخته‌اند بگیرند. گروه‌های سازمان یافته غذارسانی در کشور، حتی در محروم‌ترین استان‌ها، گویا منابع مالی گسترده‌ای دارند که از خارج و داخل برای سیر کردن سگ‌ها و گربه‌های ولگرد هزینه می‌کنند. در حالی که مدت‌هاست  بسیاری از خانواده‌ها، حتی در طبقه متوسط توان خرید این غذاها را برای قوت روزانه خود ندارند.استادان دانشگاه در نامه خود به دادستانی نوشته‌اند: «همانگونه که مستحضرید حدود یک دهه است که بر اثر برداشت نادرست از حیوان‌دوستی، تبلیغات نابجا توسط افراد مشهور ولی ناآگاه و همچنین شبکه‌های ماهواره‌ای، غذارسانی به سگ و گربه‌های ولگرد و بعضی حیوانات مهاجم دیگر متداول شده است. دست اندرکاران این قبیل تبلیغات، ضمن آلوده کردن محیط‌های شهری و پیرامون شهری، با ایجاد مزاحمت جدی و جوسازی (ازجمله توهین و تهدید متخصصانی که در رسانه‌ها آگاهی‌رسانی می‌کنند) از اجرای وظیفه قانونی شهرداری‌ها و دیگر مسئولان در مدیریت جمعیت حیوانات ولگرد جلوگیری می‌کنند و به این ترتیب سبب افزایش بی‌رویه‌ گونه‌های مهاجم و آسیب‌رسان در کشور شده‌اند. به علاوه، بوستان‌های شهری که باید محلی برای تفریح سالم، آرامش و بازی کودکان باشند، توسط گربه‌های رها شده و در مناطق حاشیه‌ای توسط سگ‌ها اشغال و به این علت امنیت جانی و روانی هموطنانمان دستخوش تهدید جدی شده‌است. همچنین حجم بالای مدفوع این دو حیوان در مناطق مسکونی و پارک‌ها خطر جدی بهداشتی برای عموم مردم بویژه کودکان است.
در بسیاری از کشورهای دنیا، برنامه‌هایی برای حذف و کنترل جمعیت گونه‌های مهاجم و حیوانات ولگرد تدوین شده و در حال اجراست. بر پایه چنین برنامه‌هایی، برای جلوگیری از افزایش جمعیت جانوران آسیب‌رسان، ضمن مدیریت پسماند و جلوگیری از دسترسی این حیوانات به پسماند غذایی، هرگونه غذارسانی به حیوانات ولگرد ممنوع و مشمول جریمه‌های سنگین است. لذا اینجانبان جمعی از استادان دانشگاه‌های کشور و پژوهشگران بین‌المللی با تخصص‌های متفاوت بویژه در زمینه‌های علوم‌ زیستی و دامپزشکی پس از تشریح موضوع مورد بحث، به آن مقام پیشنهادهای خود را برای مدیریت بهینه این موضوع مهم ارائه خواهیم داد.
آسیب‌رسانی سگ‌ها و گربه‌های ولگرد به حیات وحش در ایران و جهان کاملاً شناخته ‌شده است. برای نمونه، یادآور می‌شود که در سال‌های اخیر شمار قابل توجهی از شهروندان مورد حمله و گازگرفتگی قرار گرفته و تعدادی از هموطنان عزیزمان بر اثر بیماری هولناک هاری یا حمله مستقیم سگ جان سپرده‌اند. موضوع گازگرفتگی حیوانات علاوه بر آسیب‌های جسمانی و روانی، بخصوص برای کودکان در مناطق کم‌برخوردار و حاشیه‌ای شهرها، هزینه‌های ‌مادی بسیار سنگینی هم برای تأمین واکسن، سرم و درمان بر کشور تحمیل کرده است. در آخرین موارد حملات سگ‌های ولگرد، متأسفانه شاهد فوت دو کودک ۴ و ۵ ساله در بابل و بیرجند در آذر ماه و دی ماه ۱۴۰۰ بودیم. همچنین در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۴۰۰ یک همکار دانشگاهی، عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اهواز به‌ نام خانم دکتر مریم جوادپور بعد از آنکه مورد حمله سگ‌های ولگرد واقع شد در برخورد با خودروی عبوری جان شریفشان را از دست دادند.
افزایش تعداد قربانیان هاری
تعداد قربانیان هاری نیز رو به فزونی دارد، به طوری که طی دو ماه گذشته حداقل ۵ نفر در استان‌های مازندران، خراسان شمالی و تهران در اثر هاری جان باخته‌اند. از طرفی بیماری انگلی کیست هیداتید که عمدتاً از سگ‌های ولگرد به انسان و دام‌ها منتقل می‌شود، سالانه حدود ۲۳۲ میلیون دلار (برابر ۰۳/۰ درصد تولید ناخالص ملی) خسارت اقتصادی بر کشور تحمیل می‌کند. به علاوه، بسیاری از گونه‌های حیات‌وحش در کشور بخصوص توله‌های آنها بر اثر حملات سگ‌ها کشته می‌شوند. برای مثال طی چند سال گذشته در ایران، لااقل ۱۷ یوزپلنگ آسیایی (که گونه‌ای به‌شدت در خطر انقراض است) توسط سگ‌ها کشته شده‌اند.
گربه‌های ولگرد نیز اگرچه به ظاهر موجودات کم‌خطرتری به نظر می‌رسند، ولی نقش اساسی در انتقال بیماری‌های عفونی از جمله انگل توکسوپلاسما (موسوم به انگل گربه) به انسان دارند. برای نمونه انگل توکسوپلاسما موجب بروز طیف وسیعی از بیماری‌ها و عوارض مانند سقط یا نقص جنین، کوری و اختلالات روانی مانند دوقطبی و اسکیزوفرنی می‌شود. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) گربه‌های ولگرد را جزو ۱۰۰ موجود خطرناک و مهاجم جهان می‌داند که باعث نابودی بسیاری از گونه‌های جانوری بخصوص پرندگان، دوزیستان، خزندگان و پستانداران کوچک‌جثه هستند،حتی نقش مفید گربه‌ها در حذف موش در شهرها، با غذارسانی افراطی توسط انسان‌ها مختل شده‌ است.
قانون ایران چه می‌گوید؟
در قوانین جمهوری اسلامی ایران، ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی هر اقدام تهدیدکننده بهداشت عمومی را جرم دانسته، بند ۱۵ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها نیز جمع‌آوری «حیوانات مریض و مضر و ولگرد» را از جمله وظایف شهرداری دانسته است؛ بند ۱ ماده ۱۰ اساسنامه دهیاری‌ها که «دفع حیوانات مبتلا به امراض واگیر، بلاصاحب، یا مضر» را از وظایف دهداری‌ها تعیین کرده؛ «دستورالعمل کنترل جمعیت سگ‌های ولگرد» مصوب ۱۳۸۷ وزارت کشور و «شیوه نامه نظارت بر نحوه نگهداری سگ‌های گله و نگهبان» تدوین شده توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور؛ ‌و بند ح ماده ۸ قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون تنوع زیستی که دولت را مکلف کرده «از گونه‌های بیگانه‌ای که زیستگاه‌های گونه‌های دیگر را به خطر می‌اندازند، جلوگیری کند و آنها را تحت کنترل درآورده یا نابود سازد» بخشی از مقررات ناظر بر موضوع حیوانات ولگرد است.
همچنین، بندهای ۲ و ۶ سیاست‌های کلی محیط‌ زیست ابلاغی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۴ که در آن بر حفظ «تنوع ژنتیکی» و در نظر داشتن «توان اکولوژیک» تأکید شده؛ ماده ۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط‌ زیست مصوب سال ۱۳۵۳ که سازمان حفاظت محیط‌ زیست را مکلف به «حفظ تعادل اکولوژیک» ساخته؛ قانون ایمنی زیستی مصوب سال ۱۳۸۸ که حفاظت از تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی در جنگل‌ها و مراتع را برعهده وزارت جهاد کشاورزی و در مناطق حفاظت‌شده بر عهده سازمان محیط‌ زیست نهاده و بند ج ماده ۵ همان قانون که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را مسئول «شناسایی و اتخاذ تدابیر لازم در مورد موجودات زنده‌ای که به طور مستقیم و غیرمستقیم برای انسان بیماری‌زا است» دانسته و مرجع قضایی را موظف به رسیدگی به پرونده‌های تخلف محیط‌ زیستی در «فرصت ویژه یا فوق‌العاده» کرده، از دیگر اصول و قوانینی است که بر مبارزه با حیوانات ولگرد تأکید دارد.
ما امضاکنندگان این نامه، به تجویز ماده ۲۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری که دادستان کل کشور را ذیصلاح در طرح و تعقیب دعاوی مرتبط با منافع و مصالح عمومی دانسته است و نیز مستند به‌بند ۲ و ۳ ماده ۲ دستورالعمل نظارت و پیگیری حقوق عامه و تبصره ذیل آن و بالاخص موارد ۴ و ۵ همان دستورالعمل که به دادستان کل کشور اختیارات لازم جهت اخطار و تذکر به همه مراجع حاکمیتی را اعطا نموده و دادستان‌های شهرستان‌ها را مکلف به انعکاس موارد مشموله به دادستان کل کشور نموده است، درخواست داریم اقدامات شایسته در زمینه‌های زیر را معمول فرمایید:
۱- به استناد قوانین موجود یا در صورت نیاز وضع قوانین جدید هرگونه غذارسانی بدون مجوز به حیوانات چه در محیط‌های شهری و پیرامون شهری و چه در محیط‌های طبیعی و حاشیه جاده‌ها ممنوع و مشمول جریمه شود و از دستگاه‌های مسئول خواسته شود ضمن ابلاغ آن با اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها بخصوص رسانه ملی، مردم را از خطرات این اقدام آگاه کنند.
۲- درخواست و تعیین ضرب الاجل به دستگاه‌های مسئول برای شناسایی اشخاص حقیقی و حقوقی که اغلب به‌شکل سازمان‌یافته و بدون مجوز به غذارسانی به حیوانات ولگرد اصرار داشته و دیگران را در فضای مجازی به این امر تشویق و به طرق مختلف ترغیب می‌نمایند (بزهکاران محیط‌ زیستی) و برخورد قاطع قانونی با آنها.
۳- تذکر به دستگاه‌های متولی کنترل، تفکیک و مدیریت پسماند و تعیین ضرب الاجل، به طوری که زباله‌ها از دسترس حیوانات ولگرد دور شود.
۴- ضمن صدور دستور فوری و اضطراری برای رفع مشکل سگ‌های ولگرد در مورد شهرهایی که گرفتار هاری  یا افزایش شدید گازگرفتگی یا مرگ شده‌اند، درخواست گزارش عملکرد ۵ سال گذشته از سازمان حفاظت محیط‌ زیست، وزارت بهداشت، سازمان دامپزشکی کشور و وزارت کشور (سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها) و تذکر و تعیین ضرب‌الاجل ۶ ماهه جهت اجرای وظایف قانونی درخصوص مدیریت جمعیت حیوانات ولگرد از سطح شهرها، روستاها و عرصه‌های طبیعی کشور و ارائه گزارش به مراجع قانونی و نظارتی.
۵- الزام سازمان دامپزشکی کشور درخصوص ساماندهی و شناسنامه‌دار کردن هوشمند و الکترونیکی یا میکروچیپ‌گذاری حیوانات خانگی و سگ‌های گله به‌دلیل اینکه به موجب این اقدام شمار حیواناتی که به‌صورت بلاصاحب در شهرها و روستاها رها و تکثیر می‌شوند، نیز کاهش می‌یابد.
۶- طبق دستورالعمل‌ها الف) به‌دنبال گازگرفتگی هر انسان توسط گوشتخواران صرف نظر از این که حیوان هار بوده باشد یا خیر، فرد حیوان گزیده باید به فوریت به مراکز بهداشت مراجعه نماید تا علیه هاری سه نوبت واکسن دریافت نماید.
ب) به‌دنبال گازگرفتگی هر دام توسط گوشتخواران باید آن دام به فوریت علیه هاری واکسینه و قرنطینه شود.
 ج) حیوان گزنده باید به‌مدت دست‌کم ده روز قرنطینه شود. هر سه اقدام ذکر شده هزینه سنگینی بر نظام بهداشتی کشور تحمیل می‌کند و در ضمن، امکان قرنطینه برای حیوان گزنده و گزیده ممکن نیست. لذا پیشنهاد می‌شود نگهداری حیوان بدون شناسنامه و بدون نظارت دکتر دامپزشک، بیمه درمانی و حوادث جرم تلقی شود.
۷- با توجه به گسترش بیش از حد و انفجاری جمعیت سگ‌ها و گربه‌های بی‌صاحب، پیش‌بینی می‌شود که احتمالاً مسئولان ذی‌ربط ناچار خواهند شد که به طور ضربتی در جهت جمع‌آوری یا حذف این حیوانات اقدام کنند. انتظار ما این است که ضمن رعایت روش‌های قانونی، استاندارد و اصول اخلاقی، با پیگیری موارد ۱ تا ۶ از سوی مراجع ذی‌صلاح، نسبت به خشکاندن ریشه‌های تکثیر مجدد آنها اقدام مؤثر صورت گیرد.»
سرنوشت نامه
این نامه در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۴۰۰ به دفتر دادستان کل کشور تقدیم و دادستانی نیز بلافاصله در نامه‌ای با ضمیمه کردن نامه استادان به وزیر کشور و رونوشت به وزرای بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست و چند دستگاه امنیتی و قضایی خواستار اجرای قوانین مربوط به کنترل حیوانات ولگرد و حفظ امنیت و بهداشت مردم در راستای ماده ۲۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری و ماده ۴ دستورالعمل نظارت و پیگیری حقوق عامه شدند.
متأسفانه از زمان ارسال نامه، با وجود تأکید دادیار دادسرای دیوانعالی کشور به نامه به وزیر کشور و سایر مسئولین، هیچکدام از دستگاه‌های اجرایی مورد خطاب دادستان، با نویسندگان نامه تماس نگرفتند. نگارنده شخصاً با آقای مهدی جمالی‌نژاد، معاون عمران، توسعه امور شهری و روستایی و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور تلفنی درخصوص این نامه سؤال کردم، که نامبرده اظهار بی‌اطلاعی کردند. سپس شخصاً نامه و ضمایم را خدمتشان فرستادم که بعد از آن پیام‌های پیگیری من را بی‌پاسخ گذاشتند. در ضمن با معاون طبیعی سازمان حفاظت محیط‌ زیست هم ملاقات داشتم و موضوع را تأکید کردم و جوابی نگرفتم. آنچه مشخص است،اغلب مسئولان مربوطه به‌دلیل رفتارهای غیرمعقول دوستداران سگ در کشور، که اغلب با هیاهو و در سایه حمایت‌های گسترده شبکه‌های ماهواره‌ای است، تمایلی به انجام وظیفه قانونی خود نداشته و حتی نامه بالاترین مقام قضایی کشور را نادیده می‌گیرند.
به نظر می‌رسد که ترس این مسئولان از فعالان دوستدار سگ و گربه که اغلب با پشتوانه لشکر فحاش مجازی همراه است، از جان کودکانی چون سینا، یاسین و امین که توسط سگ‌ها تکه پاره شده‌اند مهم تر از اجرای وظیفه قانونی است. در این مدت بارها خبرهایی از شهرداری‌های کشور شنیده می‌شود که اطمینان دهند کسی به سگ‌ها کاری ندارد و آنها آماده‌اند تا میلیاردها تومان بودجه‌های شهرداری را برای ایجاد امکانات رفاهی، واکسن زدن و عقیم‌سازی‌ سگ‌ها فراهم کنند. کاش مسئولان مملکتی که تا این اندازه تسلیم خواست‌های غیرقانونی سگ دوستان هستند، نظری هم به صدها خواست قانونی فعالان محیط‌ زیست داشتند تا وضعیت محیط‌ زیست کشور هر روز بدتر نشود.

حسین آخانی
استاد دانشگاه تهران

منبع: ایران