این اقدام‌ها با دو هدف مهم انجام می‌شود؛ احیا و تعمیر بناهای فرسوده و ایجاد زیرساخت‌های جدید برای خدمت‌رسانی بهتر به زائران امام رضا(ع). تعمیر و بازسازی در تاریخ هزار و ۲۰۰ ساله حرم رضوی، همیشه بخش مهمی از فعالیت‌های عمرانی آستان‌ قدس را به خودش اختصاص داده‌ است. حتی زمانی که حرم رضوی تنها در محدوده روضه‌ منوره و صندوق مرقد مطهر امام(ع) خلاصه می‌شد، افرادی بودند که با هدف حفظ اصل بنا و افزودن بر کارایی آن، دست به اقدام‌های تعمیری و تکمیلی در بنا می‌زدند.

نخستین تعمیرات محدود در حرم
همان‌ طور که یک بار دیگر هم خدمتتان عرض کردم، فعالیت‌های عمرانی در حرم رضوی در دوره حکومت ابومنصور، محمد بن عبدالرزاق طوسی، حاکم این منطقه و سپهسالار خراسان در عهد سامانیان آغاز شد و با دستور او بناهایی را اطراف روضه منوره ساختند. احتمالاً نخستین تعمیرات محدود در حرم رضوی نیز طی همین دوره انجام شد؛ می‌دانیم که در زمان قدرت ابومنصور یعنی حدود سال ۳۴۰قمری بیش از ۱۳۰ سال از شهادت امام رضا(ع) و دفن پیکر مطهر آن‌ حضرت در سرداب کاخ حُمید بن قَحطبه می‌گذشت و طبیعتاً بنای روضه منوره نیازمند تعمیراتی بود که در زمان توسعه عمرانی حرم، مورد توجه بانیان قرار گرفت. این کار بعدها، توسط فائق خاصه از درباریان صاحب نفوذ سامانی و با پیمانکاری «بوبکر شهمرد»، کدخدای منصوب فائق در منطقه مشهد ادامه یافت و کامل شد. بنابراین می‌توان برای تاریخ تعمیر و بازسازی در حرم رضوی یعنی کاری که امروزه در حرم مطهر شاهد آن هستید، تاریخی بیش از هزار سال در نظر گرفت.

نخستین بازسازی اساسی اماکن متبرکه
نخستین پروژه بازسازی و تعمیر اساسی سازه‌های عمرانی در حرم مطهر امام رضا(ع)، طی دوره استیلای غزنویان بر خراسان، یعنی حدود هزار سال پیش اتفاق افتاد؛ دورانی که درست پس از پایان عهد حکمرانی «فائق خاصه» آغاز می‌شود. طبق یک روایت تاریخی نه چندان معتبر که «ابن‌اثیر» آن را در کتاب «الکامل فی التاریخ» نقل می‌کند، سبکتگین، پدر محمود غزنوی پس از تصرف طوس و ولایات اطراف آن، به حرم رضوی نیز حمله و بخش‌هایی از آن را ویران کرد و بعدها محمود غزنوی بر اساس خوابی که دید، تصمیم به بازسازی و تعمیر خرابی‌های حرم گرفت. این روایت چه درست باشد و چه نادرست، تردیدی در آغاز تعمیرات اساسی حرم رضوی طی دوره محمود و ادامه آن در دوره مسعود غزنوی نیست. طی این تعمیر و بازسازی اساسی و گسترده، ساختمان اولیه روضه منوره برای ایجاد بنا و مناره جدید تخریب و دوباره ساخته شد. ظاهراً مدیریت پروژه تعمیرات بر عهده «سوری بن معتز» صاحب ‌دیوان خراسان در دوره سلطان مسعود غزنوی بوده‌ است. ابوالفضل بیهقی، مورخ و ادیب مشهور دوره غزنوی در کتاب تاریخ مشهور خود در این باره می‌نویسد: «مشهد علی بن موسی‌الرضا(ع) را که بوبکر شهمرد، کدخدای فائق خاصه خادم آباد کرده‌ بود، سوری در آن زیادت‌های بسیار فرموده‌ بود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد».

تداوم یک فعالیت عمرانی راهبردی
موضوع بازسازی و تعمیر اماکن متبرکه طی دوره‌های بعد نیز جدی گرفته می‌شد و بخشی از وظایف متولیان آستان قدس بود. در دوره‌های سلجوقی و خوارزمشاهی تعمیرات گسترده‌ای در روضه منوره صورت گرفت که یادگاری‌های آن تعمیرات در کاشی‌های مشهور «سنجری» قابل رؤیت است. در عهد ایلخانی هم به ویژه در دوره غازان‌خان، تعمیرات و بازسازی‌ها از سر گرفته شد و هنگام گذاشتن سنگ ‌بنای دارالسیاده حرم رضوی بخش عمده‌ای از روضه منوره نیز تعمیر شد. حتی سربداران هم با وجود دوران محدود و ۱۰ساله حکومت در مشهد، از حدود ۷۵۴قمری به بعد، از کار بازسازی و تعمیر حرم رضوی غافل نبودند و گزارش این تعمیر در کتیبه‌ موجود در حرم مطهر ثبت و ضبط است. در دوره تیموری شاهد شدت یافتن فعالیت‌های عمرانی و البته تعمیر، بازسازی و نگهداری بهینه اماکن متبرکه هستیم؛ ساخت گنبد دوم روی روضه منوره و کاشی‌کاری جذاب و چشمنواز آن حاصل فعالیت‌های همین دوره است. بعدها و در دوره صفویه هم کار بازسازی و تعمیر در کنار فعالیت‌های عمرانی گسترده تداوم یافت، در دوره افشاریه پیگیری شد و در دوره قاجار هم به آن توجه ویژه کردند. این اقدام‌ها سبب شد بخش عمده میراث کهن معماری اسلامی ایرانی در حرم رضوی، برای ما و آیندگان به یادگار بماند. البته این اقدام‌ها ضرورت تداوم تعمیر و بازسازی را به ما و نسل‌های بعد نیز گوشزد می‌کند.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت