یکی از آن‌ها روضه خانگی مداومی بود که صبح زود برپا شده و با صبحانه‌ای ساده ختم می‌شد. پس از آن هم به سر کار می‌رفتم. همین قضیه سبب شد درباره ضرورت احیا و بازتولید این سنت تاریخی و مبارک یعنی «روضه‌های خانگی» تأمل کرده و نکاتی را قلمی کنم.

مینیاتوری از یک پدیده کلان
هر پدیده فراگیر و تاریخ‌مند اجتماعی برای ادامه حیات علاوه بر اجرای توده‌ای به مدل مینیاتوری خودش نیز نیاز دارد. در این نوع پدیده‌ها ابعاد خُرد و کلان باید به صورت توأمان حضور داشته باشند و اتفاقاً این بعد کلان است که از مدل سلولی و کوچک خود ارتزاق می‌کند. از این منظر هیئت‌های بزرگ وابسته به روضه‌های کوچک خانگی هستند و با غفلت از سنت حسنه روضه‌های خانگی، فرهنگ عزاداری در ابعاد کلان نیز آسیب دیده و متضرر می‌شود. بلاتشبیه و فقط از باب تقریب ذهن همچون فوتبال حرفه‌ای چمنی و استادیومی که وابسته به فوتبال زمین‌های خاکی، سالنی و گل کوچک محلات است.

تقویت هویت محلی
از نیم قرن گذشته تا به امروز ترکیب جمعیتی روستایی به شهری ایران از نسبت ۷۰ به ۳۰ کاملاً برعکس شده و هم‌ اکنون تقریباً سه‌چهارم ایرانیان شهرنشین شده‌اند. شهرهای امروزی هم دیگر شکل شهرهای قدیمی نیستند. زندگی سریع ماشینی و تراکم جمعیتی شهرهای بزرگ، به خانه‌سازی عمودی دامن زده است. توسعه فرهنگ آپارتمان‌نشینی سنت همسایه‌داری پدران و مادران ما را کمرنگ کرده است. پاتوق‌هایی مانند حمام‌های عمومی و بازارچه‌های محلی تقریباً از بین رفته‌اند و فرصت گفت‌وگو و ملاقات آدم‌های ساکن در یک بافت مسکونی را کمتر و کمتر کرده است. مجموع این عوامل سبب شده حس تعلق به مکان زندگی و مفهومی به نام «هویت محلی» تضعیف شود. درچنین شرایطی احیای سنت روضه‌های خانگی به عنوان یک پاتوق محلی جدید حتی در مدل آپارتمانی‌اش، می‌تواند بسیاری از این گسل‌های اجتماعی را پوشش داده و یا ترمیم کند.

اصالت دادن به خانواده
اسلام نهاد خانواده را سلول اولیه تشکیل جامعه دانسته است. روح فرهنگ اسلامی با فردگرایی لیبرالی موجود و تنهایی افسار گسیخته مدرن به‌شدت در تضاد است و با آن مبارزه می‌کند. این مکتب به نهاد خانواده اهمیتی در حد قداست داده و با نگاهی اصیل به فطرت آدمی، علاقه‌مند است مهم‌ترین نیازهای مادی و معنوی بشر در خیمه و پوشش این نهاد قدسی تأمین شود، تا جایی که برآورده کردن نیاز معیشتی اهل و عیال را برابر با جهاد برشمرده است.
حفظ نهاد خانواده به اندازه تشکیل آن برای اسلام مهم است. ازاین رو در جای جای قرآن کریم سفارش احسان و احترام به والدین (دو فرد اصلی تشکیل‌دهنده نهاد خانواده) توسط فرزندان، بلافاصله پس از توحید مطرح شده است: «لاتعبدون الا الله و بالوالدین احسانا» (بقره، ۸۳). در سنت روضه‌خانگی با اقامه عزا در خیمه خانواده نوعی احترام و اصالت دادن به این نهاد به عنوان سلول اصلی جامعه دیده می‌شود. روضه خانگی در واقع با ترکیب دو نهاد مقدس یعنی «خانه» و «حسینیه» قدرت معنازایی و معنویت بیشتری به هر دو جزء این ترکیب می‌دهد.

تداوم سالانه و تاریخی
هدف هیئت حسینی (با ترکیبی از منبر و روضه) افزایش همزمان معرفت و محبت به مکتب اهل بیت(ع) با همه ابعاد اجتماعی و عرفانی آن است. در شرایطی که نمی‌توانیم هیئتی را در ابعاد کلان و با مخاطب انبوه اجرا کنیم، نباید از مدل‌های کوچک آن غفلت کرد. لجستیک سنگین و تدارکات زیاد، پیش‌نیاز برگزاری مراسم پرجمعیت است. همین نکته، اجرای مداوم روضه‌های هیئت‌های بزرگ‌مقیاس را در طول سال سخت می‌کند. این سختی اجرا در طول سال، در بلندمدت نیز برای تداوم تاریخی این پدیده بابرکت مشکل‌ساز می‌شود. اما رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود. روضه‌های خانگی متعددی در شهرهای مختلف کشور با قدمت یک قرن (و بیشتر) به حیات خود ادامه می‌دهند که خود می‌توانند موضوع پژوهش مفصلی قرار گیرند. فراموش نکنیم در ابتدای قرن گذشته خورشیدی و با اجرای پروژه استعماری دین‌زدایی پهلوی اول (که یکی از مهم‌ترین مصادیق آن منع عزاداری و روضه اباعبدالله(ع) بود) مردم با کمک و ابزار همین روضه‌های زیرزمینی و خانگی به مقابله با این سیاست رضاخانی پرداختند.
البته خوره و آفت مهم عنصر تداوم تاریخی در هیئت‌های بزرگ، تأثیرپذیری منفی از سیاست‌های حزبی و جناحی است. اگر به این موضوع در هیئت‌های مشهور و بزرگ دقت نشود موجب دودستگی می‌شود. اختلاف و انشعاب هم دشمن «تداوم تاریخی» پدیده‌های اجتماعی هستند.

مشارکت بیشتر بانوان
هیئت‌های بزرگ اغلب توسط مردان جوان اداره می‌شوند و نوعی مردسالاری در مدیریت آن‌ها مشهود است. البته بیشتر آن‌ها واحد خواهران دارند ولی به خاطر جنس فعالیت، ناگزیر کارهای اصلی بر دوش مردان است. اما اجرای روضه‌های خانگی معمولاً توسط عده‌ای از محارم و اعضای یک خانواده صورت می‌گیرد. روضه‌های خانگی از این منظر با تسهیل مشارکت بیشتر بانوان، توزیع جنسیتی متناسب و متوازن‌تری دارند. از طرفی طولانی بودن مراسم، ازدحام و شلوغی برنامه، دسترسی سخت و نیاز به جابه‌جایی طولانی به‌خصوص در ترافیک شهرهای بزرگ، شرکت در هیئت‌های پرجمعیت را برای عده‌ای از جمله سالمندان، مریض احوالان، مادران و کودکان طاقت‌فرسا می‌کند و معمولاً این اقشار از حضور در اجتماعات این‌گونه و بهره‌مندی از یک «روضه زنده» محروم می‌شوند. دسترسی آسان به روضه خانگی علاوه بر مشارکت بیشتر بانوان، امکان حضور اقشاری از جمله سالمندان، مادران و خردسالان را فراهم می‌کند.

توسعه ارتباطات خویشاوندی طولی و عرضی
با تأخیر امر ازدواج به خاطر عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و دو دهه ترویج فرهنگ تک‌فرزندی، شاهد کاهش بُعد خانوار و لاغر شدن خانواده ایرانی هستیم. از طرفی فردگرایی شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جدید و مجازی شدن بیش از حد ارتباطات میان‌فردی، سبب سست شدن پیوند میان اعضای خانواده شده است. یعنی همزمان دو خطر «کوچک» و «گسسته» شدن، خانواده ایرانی را تهدید می‌کند؛ مانند طنابی که توأمان در حال نازک و سست شدن است.
در فرهنگ ایرانی «دید و بازدید» یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی است که در ادبیات دینی با اصطلاح «صله رحم» از آن یاد می‌شود. در فرهنگ اسلامی نیز احادیث بسیاری از معصومین(ع) در اهمیت مادی و معنوی و تأثیرات اجتماعی و روان‌شناسانه «صله رحم» ذکر شده است. خوشبختانه عقل و تجربه هم این روایات را تأیید می‌کنند. یکی از کارکردهای اجتماعی روضه‌های خانگی با توجه به نحوه اداره خانوادگی و خویشاوندی آن می‌تواند تقویت «صله رحم» باشد. روضه‌های خانگی فرصت و بهانه‌ای برای دیدار با اقوام و آشنایان است.
اگر از ارتباطات میان اعضای هم‌عصر یک خانواده به «صله رحم عرضی» تعبیر کنیم، می‌توان ارتباطات بین چند نسل از اعضای یک خانواده را «صله رحم طولی» عنوان کرد. گاهی اوقات زنجیره‌ای از سه نسلِ اعضای یک خاندان (مثلاً پدربزرگ، پدر و نوه) به طور همزمان در برپایی یک روضه خانگی حضور دارند. از این منظر روضه‌های خانگی می‌توانند سبب توسعه ارتباطات بین‌نسلی و مرهمی بر پدیده شکاف نسل‌ها نیز باشند.

زیباشناسی روضه‌های خانگی
مثل همه اجراهای خانگی در فرهنگ عمومی ایرانی‌ها؛ از آشپزی خانگی (در مقایسه با غذای رستورانی) گرفته تا قالی دستباف (در مقابل فرش ماشینی) روضه خانگی هم ریزبافتی دارد که به آن ویژگی، شخصیت و زیباشناسی خاص خودش را می‌دهد. امری که بیشتر متأثر از صبر، حوصله و سلیقه زن ایرانی است. همچنین روضه‌های خانگی اغلب پایه تعاونی‌های سنتی و صندوق‌های قرض‌الحسنه خانوادگی بیشتر با محوریت زنان قرار می‌گیرند که خود نشانی از روحیه یاری‌گری و مشارکت‌جوی فرهنگ ایرانی است.
خلاصه اینکه خودتان را از عطر و طعم چای مادر دم‌کنِ روضه‌های خانگی محروم نکنید.

نویسنده: امیر سعادتی