به عنوان نمونه، بازسازی شهر هویزه که در جنگ تحمیلی هشت‌ساله و بر اثر موشکباران مداوم رژیم بعث به کلی ویران شده‌بود، توسط آستان‌قدس رضوی انجام شد و در سال‌های اخیر نیز حضور این مجموعه در جریان فعالیت‌های عمرانی و امدادرسانی مثلاً در ماجرای بیماری کرونا، کاملاً مشهود و محسوس بود. اگر به تاریخ هزار و ۲۰۰ ساله مشهد نگاهی بیندازید، متوجه خواهید شد مردم این خطه در حوادث سخت و رویدادهای دشوار همواره از برکت وجود مضجع شریف امام رضا(ع) و فعالیت‌های امدادی آستان‌قدس بهره‌مند بوده‌اند. برخی از این امدادرسانی‌ها را می‌توان در قالب اسناد تاریخی موجود در آستان شناسایی کرد که البته تعدادی از آن‌ها قدمتی نزدیک به چهار قرن دارند. در رواق امروز با هم به بررسی روایت و گزارش‌های یکی از این امدادرسانی‌ها می‌پردازیم که در سال ۱۰۶۹قمری / ۱۰۳۸خورشیدی و دوره شاه عباس دوم اتفاق افتاد و بازگویی دیگر روایت‌ها را به زمان و وقتی دیگر موکول می‌کنیم.

طاحونه‌های بدون آب
دوره فرمانروایی شاه عباس دوم، دوران فعالیت‌های عمرانی گسترده بود که البته پس از مرگ او نیز ادامه پیدا کرد. منتها در اواخر حیات این فرمانروای دودمان صفوی، ایران گرفتار بلایای طبیعی متعدد شد؛ بلایایی که زنجیروار می‌آمدند و هر بار خسارات فراوان وارد می‌کردند. خشکسالی بزرگ دوره شاه عباس دوم در حدود سال ۱۰۳۵خورشیدی آغاز شد؛ یک خشکسالی گسترده که براساس گزارش مورخان، ظاهراً تمام محدوده خاورمیانه را دربرگرفت و مشکلات فراوانی را برای مردم به وجود آورد. مشهد نیز از این مشکل عمده برکنار نبود. آب قنات‌ها به‌شدت کم شد و به‌تدریج اوضاع کسب و کار نیز به هم ریخت. مقدار آب آن‌قدر نبود که بتواند آسیاب‌های مشهد را که در آن زمان با نام «طاحونه» شناخته می‌شد، به حرکت درآورد و به همین دلیل، جریان تولید آرد موردنیاز زائران و مجاوران هم با مشکل روبه‌رو شد. از سوی دیگر، بسیاری از آسیابان‌ها و گروه زیادی از کشاورزان، مستأجران آستان قدس رضوی بودند؛ تقریباً تمام طاحونه‌ها وقفی بود و کشت و کار هم عمدتاً روی زمین‌های موقوفه صورت می‌گفت. دولت مرکزی که گرفتار خشکسالی در سراسر کشور بود، نمی‌توانست برای مشهدی‌ها کمک چندانی بفرستد. درست در همین زمان بود که آستان‌قدس رضوی برای کم کردن آثار خشکسالی و امدادرسانی به آسیب‌دیدگان از این بلای طبیعی، وارد میدان شد.

بازخوانی یک سند تاریخی
در مجموعه اسناد آستان‌قدس رضوی، سندی نسبتاً مفصل درباره اقدامات آستان‌قدس در این سال وجود دارد؛ سندی مربوط به سال۱۰۶۹قمری که در آن تمهیداتی برای کم‌آبی آسیاب‌های آبی مشهد اندیشیده و در خلال آن، تصمیم‌هایی هم برای امدادرسانی به کشاورزان گرفته شده‌است. عنوان این سند تاریخی که با شماره ۱۵/۳۳۲۱۱ در مرکز اسناد آستان‌قدس نگهداری می‌شود، «انجام مهمات و معاملات سرکار فیض‌آثار سنه تنگوزئیل (سال خوک از مجموع سال‌های دوازده‌گانه تُرکی)، توجیهات و مقررات» است. نویسندگان بخش نخست گزارش، خواجه محمدبیگ، حاجی باقرخان، حاجی محمد سلیم و ملارجب هستند که ضمن بیان مشکلات موجود در «طاحونه‌ها»، خطاب به مسئول آستان می‌نویسند: «درین سال آب اراضی طُرُق کم شده، طاحونه‌ها بد می‌گردد و خانه خراب می‌شویم، استدعا آن‌که خالصاً لله و به رضاءالله تعالی فکری بر احوال این درویشان بکنند که در عندالله ضایع نخواهد شد». در ادامه، نویسندگان به حضور نماینده تولیت در محل طاحونه‌ها نیز اشاره می‌کنند و این موضوع در ادامه گزارش، توسط شخصی به نام «محمد سعید» که ظاهراً بازرس آستان است، تأیید می‌شود. در همین راستا و برای رسیدگی به امور کشاورزان و آسیابان‌های منطقه طرق، همچون دیگر مناطق و بر اساس مندرجات سند، تمهیدی اندیشیده شده‌است؛ نخست، بخشیدن اجاره‌بها یا دادن تخفیف کلی در آن و دوم، کمک‌های بلاعوض و در قالب قرض‌الحسنه به آسیب‌دیدگان: «بنا بر تحصیل دعای خیر جهت ذات اقدس ولی‌نعمت و ترفیه (آسایش) حال مستأجران طواحین (جمع طاحونه) مذکوره مبلغ ۲هزار و ۳۱۶ دینار و نیم و مقدار هفت خروار و ۹۴ من و ۲۷ استار (استار: واحد وزن، برابر چهار مثقال) آرد مثالثه (آردی که دو قسمت آن گندم و یک قسمت جو بود) عن (عربی: از) رسید یک ماهه ضمن شهر (ماه) شوال و شهر ذی‌الحجه الحرام سنه ۱۰۶۹ اینکه به جهت تخفیف خرج [در نظر گرفته شده‌است.]» به احتمال زیاد، مانند این امدادرسانی در سال یاد شده، به بخش‌های دیگری هم صورت گرفته و با این روش، تا حد زیادی، آثار خشکسالی برای اقشار آسیب‌پذیر، برطرف شده‌است.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت