ضرورت بررسی تحولات نظری انگاره شیعی زیارت
به گزارش قدس آنلاین، دکتر حامد خانی، مؤلف کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت» در ابتدای این نشست گفت: دغدغه‌ بنده از نوشتن این مقاله، بررسی و مرور سیر مفهوم زیارت در فرهنگ اسلامی بود. همان‌گونه که در مطالعات خود معمولاً به تحلیل تاریخ انگاره‌ها گرایش دارم، موقعی که می‌خواستم به عنوان نخستین گام برای مطالعه تاریخ انگاره زیارت پیش بروم، احساس می‌کردم از یک جایی نمی‌توانم بحثم را جلوتر ببرم به خاطر اینکه کهن‌ترین متن زیارتی را که می‌توانیم روی آن حساب کنیم «کامل الزیارات» ابن‌قولویه بود و من فکر می‌کردم این کتاب در دوره‌ای شکل گرفته که دیگر پرونده بحث زیارت بسته شده است یعنی زیارت تا حد زیادی شکل تثبیت شده خود را در فرهنگ شیعی پیدا کرده و دلیل از بین رفتن آثار قبلی نیز معمولاً همین است که فرض کنید شیخ عباس قمی مفاتیح‌الجنان را می‌نویسد و خود به خود آثار مشابهی که قبلاً به کار می‌رفته و این جامعیت را نداشته به محاق می‌رود و پس از مدتی فراموش می‌شود و شاید بتوان به زحمت نسخه‌ای از آن را پیدا کرد.
کاری که کامل‌الزیارات ابن‌قولویه کرده بود به نظر از این جنس بود و در تحولات پس از کامل‌الزیارات به مزار شیخ مفید و آثار بعدی می‌رسیم. به نظر می‌آید تحولات خیلی جزئی‌تری در قیاس با اتفاقات پیش از این افتاده تا اصل انگاره زیارت یک شکل تثبیت شده‌ای به خودش گرفته است.
این پرسش در ذهن پررنگ ماند که چطور می‌توانیم به نحوی تحولات مفهوم زیارت را از اشکال و درک‌های ساده و بدوی آن تا درک‌های پیچیده‌تر پس از آن ارزیابی کنیم. به ذهنم رسید یکی از کارهایی که می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد، بازسازی آثار از میان رفته است و شاید یکی دو سال بعد این را در ذهن داشتم و آمدم و مقاله‌ای نوشتم و روشی را برای بازسازی کتاب المزار سعد بن عبدالله اشعری پیشنهاد کردم. طبیعتاً انتظاری که داشتم این نبود یک متن مصحح از کتاب المزار ارائه دهم و دغدغه این را نداشتم بلکه مسئله اولیه‌ام این بود که بتوانم اصل کتاب را تا حدود زیادی حدس بزنم و بفهمم شکل اولیه‌اش چه بوده و چینش مطالب به چه نحوی بوده است.
این پیشنهاد را برای بازسازی اثر در قالب یک اثر عرضه کردم؛ چند سالی گذشت و گاهی از دوستان نظریاتی در تحلیل و بررسی متن دریافت کردم و نوعاً نیز از جنس تشویق بود و این نیز مرا متمایل کرد خودم اصل کار انجام دهم و بازسازی را صورت ببخشم. نتیجه این شد که آن دو مقاله و اصل بازساخته کتاب المزار را در دل این مجموعه به ضمیمه دغدغه‌های دین‌شناختی خودم آوردم. دغدغه‌هایی از جنس اینکه چرا بحث از تاریخ زیارت برایم مهم است. زمانی که می‌خواستم در مورد تاریخ زیارت مطالعه کنم، وقتی را به این اختصاص داده بودم که اصولاً در سطح جهانی، افراد مختلفی که در خصوص آیین‌های مختلف زیارت مطالعه کرده‌اند، چه راه‌هایی رفته‌اند و چه بحث‌هایی را مطرح کرده‌اند. چون اساساً معتقدم علم یک زبان مشترک بین بشریت است و کار آدم زمانی از یک تجربه فردی فراتر می‌رود که بتواند دغدغه‌های خود را در مسیری قرار دهد که همسو با دغدغه‌های همه بشریت شود. بنده اگر می‌خواهم انسان را آنچنان که هست بشناسم، برای مثال تنها نباید مردم کره جنوبی را ببینم بلکه باید سبک زندگی انسان‌ها در یک پهنه‌ جغرافیایی بسیار گسترده‌تری را لحاظ کنم. سعی شده در کتاب چیزی ننویسم که فقط برای چند نفر که هم‌مذهب من هستند قابل استفاده باشد. البته امیدوارم در نگارش، حساسیت هم‌مذهب‌های خودم را حرمت نهاده باشم و لحن کتاب به‌گونه‌ای نباشد که فردی آزرده شود. هدف این بوده کتاب برای جامعه‌ علمی داخل کشور مفید باشد اما در عین حال رسالت خود را در تولید علم انسانی فراموش نکنم. این موضوع مرزی می‌کشد میان این کتاب و دیگر آثاری که چنین دغدغه‌هایی ندارند. همین مسئله سبب می‌شود من میان بحث خودم ملاحظات کلان دین‌شناسانه‌ای را هم داخل می‌کنم، آن هم نه از منظر یک شیعه بلکه از افق بالاتری تلاش کنم به بحث بنگرم. اینکه چقدر در این موضوع و پیاده‌سازی این دغدغه موفق بوده‌ام بحث دیگری است.

جدید بودن بحث بررسی تاریخ انگاره‌ها
دکتر قائمی نیک، عضو هیئت علمی علوم اجتماعی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ادامه‌ این نشست گفت: کتاب در قسمتی به‌درستی بین گردشگری و زیارت تمایز قائل می‌شود ولی در برخی از موارد اصطلاح گردشگری به معنای عام به کار گرفته شده است. اگر بشود میان گردشگری و زیارت با اصطلاح عامی که در قسمت دیگر از کتاب به کار می‌رود تمایز گذاشته شود مفیدتر خواهد بود. از آنجا که تاریخ انگاره در میان کتاب‌های تاریخی بحث جدیدی است اگر در ابتدای کتاب بحث روش به عنوان تیتر جداگانه‌ای ذکر می‌شد و مخاطب با این روش آشنا می‌شد بهتر بود. در مورد تحلیل‌های تاریخی ذکر شده در کتاب که می‌گوید قبور ائمه در حاشیه‌ شهر بوده و پس از مدتی شهرنشینی در آنجا رواج پیدا کرده منتظر بودیم به ماجرایی که بنی‌امیه و بنی‌عباس در مورد محدودیت شیعیان ایجاد می‌کنند گریزی زده شود. در مورد دغدغه‌های دین‌شناسانه فصل نخست کتاب هم نکاتی قابل ذکر است. هرکدام از نظریه‌پردازان زیارت در ادیان معمولاً یک روش مطالعه‌ای دارند که نحوه‌ مطالعه‌ روش‌شناختی آن‌ها در تلقی که از امر قدسی دارند تأثیرگذار خواهد بود. اگر می‌شد در توضیح مطالعات روش‌شناختی نیز به این موضوع اشاره شود بهتر بود. در بحث مطالعات زیارت داریم استفاده از روش‌های پدیدارشناختی یا حتی تحلیل گفتمان اقتضائات روش‌شناختی دارد که گاه باید تناسباتی با نگاه اسلام شیعی داشته باشد.

حریت نویسنده با بازگذاشتن راه تکمیل پژوهش
دکتر مهدی مجتهدی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی در قسمت دیگری از این نشست گفت: تعداد کتاب‌های بازسازی شده‌ ما در حدی نیست که بگوییم در حال حاضر جریانی درخصوص این موضوع شکل گرفته است.
متن کتاب حاضر یک متن حدسی است و بهتر بود در کتاب از واژه‌های احتمالی در ارجاع، به جای استفاده از ارجاع به متن اصلی استفاده می‌شد. اینکه بایسته‌های پژوهش در این کار ذکر شده بسیار ارزشمند است. بعضی مواقع بایسته‌ها را نمی‌گوییم چون گمان می‌کنیم مسیری است که خودمان می‌خواهیم کار را ادامه دهیم. اما در این اثر، مثل نویسندگان قرن چهارم یک نگاه حری وجود دارد که می‌گوید ما کتاب را نوشتیم و هر کس توانست آن را تکمیل کند.

خبرنگار: نوید سرادار