یکی از نکاتی که در بررسی این قبرستان قدیمی قابل بررسی و مطالعه به نظر می‌رسد، زیرساخت‌ها و مکان‌های خاصی است که از قدیم‌الایام در آن وجود داشت و به تدریج از میان رفت و از حافظه تاریخی بیشتر مردم مشهد هم پاک شد. تا آنجا که جوان‌ترها، قبرستان قتلگاه را تنها مکانی برای دفن اموات پنداشته‌اند که به دلیل نزدیکی به حرم مطهر از احترام و توجه ویژه‌ای برخوردار بوده‌ است اما مرور اسناد و مدارک، چیز دیگری نشان می‌دهد و معلوم می‌کند قبرستان قتلگاه محل قرار گرفتن مکان‌هایی خاص بود که طی تاریخی طولانی و شاید هزار ساله، در قالب روایت‌های عُرفی و تاریخ شفاهی، اقبال و احترام پیدا کرده ‌بود؛ مکان‌هایی مانند «مسجد قتلگاه» که شهرت داشت محل عبادت و نماز خواندن امام رضا(ع) بوده ‌است یا «تکیه غُسلگاه» که برخی آن را محل غسل دادن پیکر مطهر ثامن‌الحجج(ع) می‌دانستند. در رواق امروز می‌خواهیم با هم درباره سوابق تاریخی «مسجد قتلگاه» و اسناد مربوط به آن صحبت و بحث درباره دیگر مکان‌های تاریخی مرتبط با قبرستان قتلگاه را به فرصت دیگری موکول کنیم.

تاریخ چه می‌گوید؟
گزارش‌های مربوط به وجود مسجد در قبرستان قتلگاه در متون تاریخی قرن‌های پنجم و ششم هجری به چشم می‌خورد. علی بن زید بیهقی مشهور به «ابن‌فندق» (درگذشته ۵۶۵قمری) در کتاب «تاریخ بیهق»، ضمن روایت سرگذشت شیخ طبرسی و فوت وی در سال ۵۴۸قمری و دفن او در قبرستان قتلگاه، به نام «مسجد قتلگاه» اشاره می‌کند و می‌نویسد: «ایشان (طبرسی) در مشهد سناباد طوس متوطّن بوده‌اند و مرقد او آنجاست بِقُربِ مسجد قتلگاه و از اقارب نقبای آل‌زباره بوده‌اند». مسجد قتلگاه همان مسجدی است که شهرت داشت ثامن‌الحجج(ع) در آن نماز اقامه کرده‌اند. منشی قمی در «خلاصه التواریخ» از این مکان به عنوان یک مکان زیارتی در مشهدِ عصر صفویه نام می‌برد. کتیبه‌ای از این مسجد قدیمی به خط علیرضا عباسی در خزانه آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود که ظاهراً بر خارج دیوار غربی این مسجد نصب بوده ‌است. مطابق این کتیبه، مهدی‌قلی بیگ (احتمالاً بانی حمام مشهور مهدی‌قلی بیگ در بازار فرش مشهد) در سال ۱۰۱۱قمری و در عهد شاه‌عباس یکم صفوی، این مسجد را تعمیر کرد. مسجد امام رضا(ع) در سال ۱۰۸۴قمری و در پی زلزله شدیدی که در قسمت‌های قبل رواق، به خسارت‌ها و آسیب‌های آن اشاراتی داشتیم، تخریب شد. اعتمادالسلطنه در کتاب «مطلع‌الشمس» از کتیبه‌ای دیگر سخن می‌گوید که در آن به تعمیر اساسی مسجد به همت محمدصادق ناظر آستانه در سال ۱۰۸۵قمری یعنی یک سال پس از وقوع زلزله اشاره شده‌ است. این مسجد قدیمی در توسعه بافت اطراف حرم در سال ۱۳۰۷شمسی در حاشیه کوچه «حاج‌آقاجان» قرار گرفت اما در توسعه حریم حرم، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در راستای تأمین فضای مورد نیاز برای زائران حرم رضوی تخریب شد.

نگاهی به یک سند قدیمی
درباره گزارش مربوط به عبادت امام رضا(ع) در این مسجد، هیچ مستند تاریخی‌ای وجود ندارد و به نظر می‌رسد بنای اعتبار این روایت، متکی به برخی گزارش‌های شفاهی و داستان‌های عامیانه باشد. نام مسجد همان ‌طور که در گزارش علی بن زید بیهقی خواندید، در قرن‌های پنجم و ششم هجری، «قتلگاه» بود که با نام قبرستان هم تطبیق داشت اما مستندات دوره‌های بعد، از تغییر نام این مسجد در دوره صفویه خبر می‌دهند. طبق محتوای سند شماره ۴/۳۳۳۴۸ مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی که باید آن را قدیمی‌ترین سند درباره مسجد قرار گرفته در قبرستان قتلگاه بدانیم، نام مسجد در این دوره «مسجد امام(ع)» بوده‌ است. در این سند، مکان حدودی مسجد نسبت به قبرستان قتلگاه نیز معلوم شده؛ «جهت مسجد واقع در جنب قبرستان مبارک مشهور به مسجد امام علیه‌السلام». در این سند به تأمین روغن چراغ برای روشنایی مسجد اشاره شده‌ است: «۳۶۶ لَیل(شب)، هر لَیلی سه سیر (واحد وزن، هر سیر ۷۵ گرم) [روغن. جمع:]۲۷ مَن (مَن: واحد وزن، هر مَن سه کیلوگرم) و ۱۸ سیر». به این ترتیب، در مسجد امام رضا(ع) سالانه بیش از ۸۱ و نیم کیلوگرم روغن برای تأمین روشنایی شبانه استفاده می‌شده‌ است.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت